Bracia Strugaccy (zarys twórczości)
Bracia Strugaccy (zarys twórczości) | |
Język oryginału | polski |
Forma | książka krytycznoliteracka |
Pierwsze wydanie | 1993 |
I wydanie polskie | 1993 |
Wydawca | Wydawnictwo UNIVERSITAS |
Autor okładki | Piotr Schneider |
ISBN 83-7052-106-1 |
Spis treści |
Jak książka powstawała
Książka Wojciecha Kajtocha, która była pierwszym polskim monograficznym zarysem całokształtu twórczości Arkadija i Borisa Strugackich. Omawiała ich dorobek na tle historii radzieckiej SF i ewolucji tamtejszych poglądów krytycznoliterackich na ów gatunek. Wzięto pod uwagę i szersze konteksty: zmiany polityki kulturalnej, etapy kształtowania się doktryny socrealistycznej, ale i uniwersalne prawidłowości rozwoju gatunków fantastycznych. Autorowi przyświecały następujące założenia:
- Istnieje uniwersalna droga ewolucji fantastyki od utopii ku typowemu science fiction.
- Ewolucja ta zaszła także i w literaturze radzieckiej, mimo że jej rozwój zależał przede wszystkim od polityki władz.
- Twórczość jednego (ale tylko wybitnego) pisarza może odzwierciedlić ewolucję gatunku literackiego. Choć autor pragnie rozstrzygać przede wszystkim swoje problemy, zrealizować własne pomysły i wprowadzić w życie własne założenia estetyczne - nie może uciec od wymagań państwowego (lub innego) mecenatu, gustów czytelników i krytyków, obiektywnego stanu konwencji gatunkowej na danym etapie jej ewolucji.
- W związku z tym ma sens przede wszystkim diachroniczny opis rozwoju twórczości danego autora, tj. ewolucji jej tematyki i zmian w realizowanych przez nią schematach gatunkowych, przeprowadzony z uwzględnieniem tła – tj społeczno-politycznych zmian zachodzących w życiu zbiorowości, do której pisarz przynależy.
Materiały do książki autor zebrał w latach 1985-1987, odbywając dwuletnie studia w Instytucie Literackim im. Gorkiego w Moskwie, rozprawa doktorska, która stanowiła podstawę tekstu została napisana miedzy kwietniem 1987, a czerwcem 1989. „Braci Strugackich...” opublikowano po ponad 3 latach starań. W sumie odmówiło edycji około 20 wydawnictw. W końcu, po sporych skrótach i przyznaniu dotacji Komitetu Badań Naukowych, wydał monografię w 1993 roku krakowski „Universitas”
Spis treści książki, uwidaczniający jej zawartość, wygląda następująco:
Spis treści książki
Wstęp:
Gatunek, przedmiot, założenia pracy * Biografia Arkadija i Borisa Strugackich — Debiut Arkadija — Biografii ciąg dalszy * Strugaccy historycznoliterackim i socjologicznym zjawiskiem dzisiejszej Rosji — Dotychczasowe próby monograficznych zarysów twórczości braci, drukowane w języku rosyjskim w ZSRR.
Rozdział I: PIERWSZA WSPÓLNA KSIĄŻKA
Jak wpadli na pomysł * Konteksty debiutu (a): socrealizm — Konteksty debiutu (b): fantastyka naukowa w Rosji przedrewolucyjnej; fantastyka naukowa w ZSRR lat dwudziestych a fantastyka światowa; następnych trzydzieści lat i panowanie „teorii granicy” * Konteksty debiutu (c): krytycznoliterackie polemiki z „teorią granicy” w połowie lat pięćdziesiątych — W krainie purpurowych obłoków] jako powieść socrealistyczna i spełnienie postulatów polemik — „W krainie...”: powierzchowna społeczna krytyka i głęboki stalinizm świata przedstawionego utworu.
Rozdział II: W SŁUŻBIE PROPAGANDY
Zmiana w warunkach rozwoju gatunku; w łaskach u partyjnego mecenasa; nowa generacja fantastów — Rola Mgławicy Andromedy Jefremowa — Walka „młodych” i „starych” w dyskusjach o fantastyce na przełomie dekad; krytycznoliteracka kontrofensywa neostalinowców — O istocie socrealistycznej futurologii * Nowe pomysły w opowiadaniach Strugackich końca lat pięćdziesiątych: próby przezwyciężania wzorca produkcyjnego, zafascynowanie modnymi działami nauki i techniki, nauka psychologizacji — Pierwszy atak dogmatycznej krytyki na pisarzy — Jeszcze o kontrofensywie neostalinowców * Komunistyczna utopia braci „Powrót”: przegląd technologicznych i futurologicznych pomysłów, ilustracja tez marksizmu, podobieństwa i różnice wizji Strugackich i Jefremowa — Pierwsza zapowiedź otrzeźwienia.
Rozdział III: PRZEŁOM
Nie beletryzowana futurologia, lecz konwencja — Strugaccy formułują własną teorię naukowej fantastyki * Referat braci na sesji w Domu Książki Dziecięcej, wykład teorii — Kontekst (a): reformy teorii socrealizmu po XX Zjeździe KPZR (typy, metody, style) — Kontekst (b): krytycznoliterackie dyskusje lat 1957-1964 wokół fantastyki — ciąg dalszy. Jeszcze o sesji w Domu Książki Dziecięcej * Między socrealistyczną utopią a aluzją współczesną, czyli „Stażyści” — „Próba ucieczki” jako pierwsza manifestacja historiozoficznego pesymizmu i alegoria współczesności — Próba ucieczki: kłopoty z motywacją — Walka konwencji SF i utopii, aluzji z futurologią w „Dalekiej Tęczy” * „Trudno być bogiem” przełomem gatunkowym w radzieckiej fantastyce — Trudno być bogiem: rozprawa o zasadności historycznego determinizmu — „Trudno być bogiem”: ostrzeżenie przed recydywą stalinizmu — Nieudana antyutopia „Zachłanne rzeczy wieku” — Wnioski na przyszłość.
Rozdział IV: OTWARTA WALKA LAT 1965-1968
Dlaczego Strugaccy się zbuntowali? — Odpowiedź (a): entuzjastyczne przyjęcie „Trudno być bogiem”, wzrost autorytetu pisarzy — Odpowiedź (b): spór o nowe utwory pisarzy; atak neostalinowców, obrona Jefremowa — Co to jest „roman prieduprieżdienije”? — Inne obrony — Społeczno-polityczna i osobista geneza "Ślimaka na zboczu” i „Pory deszczów” („Brzydkich łabędzi”) — Odpowiedź (c): doświadczenie „Poniedziałek zaczyna się w sobotę” a wybór formy — „Poniedziałek...”: groteskowa parodia fantastyki „bliskiego celownika” — „Poniedziałek...”: satyra na stalinowską naukę i krytyka społeczeństwa konsumpcyjnego * „Ślimak na zboczu” jako groteskowa satyra na system — Znów o determinizmie. Dwaj bohaterowie „Ślimaka...” uosobieniem dwóch postaw inteligenta wobec totalitaryzmu — postulat nieprzejednania moralnego — Totalitaryzm, inteligencja, „prosty człowiek” — studium współzależności w „Drugim najeździe Marsjan” — Między filozoficznym pesymizmem a optymizmem politycznym, „Pora deszczów” — „Pora deszczów”: motyw „nadludzi”; niezręczny głos w kwestiach ruchu dysydenckiego — „Przenicowany świat” jako pełne rozwinięcie konwencji SF oraz jako podsumowanie rozważań o roli społecznej inteligenta, jego powinnościach i szansach powodzenia w walce z władzą totalitarną — Zmiany w tekście drugiego wydania „Przenicowanego świata” * Kilka słów o cenzurze — Trudne dzieje omówionych książek — Skandal z „Baśnią o Trójce” - tzw. „udawanie Greka”, czyli próby obrony „Baśni...” — Dyskusja o naukowej fantastyce w „Litieraturnoj gazietie” 1969 i 1970 r. Nowy „spór o Strugackich”, nagonka i obrona.
Rozdział V: PRZEGRUPOWANIE
Kapitulacja Strugackich w końcu dekady — Poważne kłopoty braci w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych — Jeszcze o kapitulacji przełomu 1968/1969: rezygnacja z groteski, powrót do fantastyki naukowej i inne szczegóły nowego, „zastępczego” pisarskiego programu — Czy pisaniem o kosmitach można uczyć krytycznego myślenia? Niektóre osobliwości popularyzacji osiągnięć nauki w ZSRR lat sześćdziesiątych — Krytycy radzieccy o fantastyce w ósmej dekadzie; tzw. „kryzys fantastyki” a ostateczna klęska utopii i rozpowszechnienie się w Rosji konwencji SF * Człowiek i kosmita, czyli „człowiek wobec Cudu” — wciąż o nowym, pedagogicznym planie Strugackich — Próby realizacji: „Sprawa zabójstwa”, „Przyjaciel z piekła” — Następna próba: „Koniec akcji ,Arka”” — Aby odnieść sukces, „cud” musi przekonywać — doświadczenie Stanisława Lema a „Piknik na skraju drogi” — Analiza „Pikniku...” zwycięstwo braci * Jak Strugaccy pisali „do szuflady”, czyli „Grad obrieczonnyj”.
Rozdział VI: STRUGACCY WSPÓŁCZEŚNI
Tytułem wstępu * Cechy wspólne utworów z lat 1975-1985 — Analiza wypowiedzi programowych tego okresu i późniejszych * Dwa nurty w ostatnim piętnastoleciu twórczości braci — Powieści rozwiniętej konwencji SF: „Żuk w mrowisku” i „Fale gaszą wiatr” — Sukces „Żuka...” u krytyków i czytelników — Nurt „fantastycznego eksperymentu” nad człowiekiem współczesnym. „Miliard lat przed końcem świata” — Reguły gry z cenzurą — „Miliard lat...”: epitafium dla ruchu dysydenckiego i rehabilitacja — „Chromaja sud’ba” optymistyczną metaforą losu pisarza * Podsumowanie: przegląd konwencji fantastyki literackiej w twórczości Strugackich; czyżby nowy przełom?
Zakończenie:
Warunki rozwoju naukowej fantastyki rosyjskiej w ZSRR lat 1970-1985, wystąpienie najmłodszego pokolenia fantastów, spory lat osiemdziesiątych — Kłopoty z wolnością, niespodziewany konserwatyzm albo najnowsza powieść Strugackich: „Otjagoszczennyje złom” — Ostatni utwór: „Żydzi miasta Petersburga...”
Recepcja w Polsce i w Rosji
Praca została dobrze przyjęta w Polsce. Pozytywnie napisali o niej: Lech Jęczmyk („Nowa Fantastyka” 1994/3), Danuta Ulicka („Nowe Książki” 1993/10), Piotr Krywak ("Lektura" 1993/11-12), Katarzyna Duda: („Slavia Orientalis" 1993/3), Teresa Dudek i Andrzej Jankowski ("Przegląd Rusycystyczny" 1994/1-2) i in.; weszła do kanonu polskiej literatury naukowej o fantastyce rosyjskiej. W Rosji rzecz zrecenzował Konstantin Duszenko („Nowyj mir" 1993/8), a w Austrii Erik Simon („Qarber Merkur” 2003, 97/98).
Rosyjski tłumacz monografii, Władimir Borisow podjął decyzje o jej przekładzie na rosyjski już w 1993 roku, ale realizacja przedsięwzięcia przeciągnęła się. Fragmenty przekładu ukazywały się w latach 1993 – 2001 na łamach abakańskich czasopism literackich. Całość, pod tytułem „Brat’ja Strugackije. Oczerk tworczestwa” wydrukowano w 2003 roku w 12, dodatkowym tomie „Dzieł zebranych w 11 tomach” Arkadija i Borisa Strugackich (Arkadij Strugackij, Boris Strugackij: „Sobranije soczinienij w odinadcati tomach, Tom dwienadcatyj, dopołnitielnyj”, Donieck 2003, Izdatiel’stwo Stalkier, s. 671, tu: s. 409 – 670), a następnie w tomie A. i B. Strugackich „Biessilnyje mira siego, Sbornik”, Donieck 2003 tegoż wydawnictwa. Od tego czasu pozycja była kilkukrotnie wznawiana wraz z całym tomem.
Ukazanie się książki spowodowało obszerne polemiki prowadzone z jej autorem w „Poniedziałku”, biuletynie „Ludienów” (międzynarodowego stowarzyszenia miłośników i badaczy prozy Strugackich), przedrukowane następnie po polsku w cyklu „Ze strugackianów” publikowanym przez Wojciecha Kajtocha w Internecie i na łamach paru tytułów prasowych („Tygiel”, „Galeria”, „Literat Krakowski”). Od czasu wydania rosyjskiego monografia cytowana jest w nieomal każdej książce o braciach Strugackich wychodzącej w Rosji.
Zmiany i uzupełnienia
W ciągu wielu lat, które minęły od momentu ukazania się „Braci Strugackich” wiedza o obu autorach uległa licznym zmianom. Sporo poprawek i uzupełnień do polskiego tekstu zawiera wydanie przekładu z 2003 roku. Ponadto Kajtoch wprowadził zmiany do interpretacji powieści Chromaja sud'ba ("Jeszcze o "Kulawym losie" (glosa do monografii)", "Nowa Fantastyka" 1997/7), znacznie poszerzył interpretację „Przenicowanego świata” ("Wstęp do „Przenicowanego świata" Arkadija i Borisa Strugackich", Kraków 1994; „Opowieść o „Przenicowanym świecie””, „Czas Fantastyki” 2009/2), wprowadził liczne poprawki do rozdziału pierwszego („O pierwszej powieści braci Strugackich”, w: Dejan Ajdaczić, Bojan Jović [red.]: „Slovenska nauczna fantastika. Zbornik radova”, Beograd (Belgrad) 2007). Kolejne korekty i obszerne uzupełnienia znalazły się w drugiej edycji monografii, którą w 2016 wydała oficyna Solaris.
Całość tekstu pierwszego wydania monografii dostępna jest on-line w zbiorach „Małopolskiej Biblioteki Cyfrowej)