Wilkołak
| LEKSYKON FANTASTYKI | |
| fiction | |
Rodowód wilkołaka
Wilkołactwo jest elementem wiary w możliwość przemiany człowieka w zwierzę, która występuje w mitologiach i legendach całego świata. Jako taki wilkołak zalicza się do szerokiego grona stworzeń zmiennokształtnych. Swoje narodziny zawdzięcza jednak ludom indoeuropejskim. Słowiański vulcolaca, grecki vrykolokas, rzymski varcolac, czy wreszcie polski wilkołak, wywodzony jest od zrekonstruowanego indoeuropejskiego wlkwos. Z czego polski termin na określenie wilkołaka pochodzi od staropolskiego wilkołki, a ten ostatni z kolei z prasłowiańskiego vl’kodlakъ, vl’kъ i dlaka, oznaczającego sierść.
Wilkołak w wierzeniach mitycznych
Wilkołaki pojawiają się między innymi w mitologii grecko-rzymskiej, słowiańskiej, mitologi germańskiej i w wierzeniach Celtów.
Przemiana w wilka mogła następować z różnych przyczyn. U starożytnych Greków była karą zesłaną przez bogów za kanibalizm, jak w legendzie o królu Likaonie, Damarchosie czy rodzie Antosa. W mitologii germańskiej przemiana była dobrowolna i dotyczyła wojowników i bohaterów, którzy pod postacią zwierzęcia polowali na wrogów. Krążyły także legendy na temat berserkerów znanych z mitologii nordyckiej. Wojownicy ci mieli podobno podczas walki przybierać różne postacie zwierzęce, jedną z nich był wilk. Przemiana następowała w momencie, kiedy wilcza skóra dotknęła ludzkiego ciała. U Celtów spotykają się te dwie tradycje. Metamorfoza mogła być wynikiem klątwy. Gwydion i Gilvaethwy, bohaterowie jednej z sag, pokutowali w ten sposób za wyrządzone krzywdy. Natomiast bogowie, jak Morrigan czy Mongán, przemieniali się na własne życzenie. Wreszcie wilczą postać mógł u niektórych ludów przybierać szaman podczas transu. Mity greckie mówią o możliwości odzyskania ludzkiej postaci po dziewięciu bądź dziesięciu, w zależności od podań, latach. Istniał jednak warunek: osoba przemieniona w wilka nie mogła przez cały ten okres czasu tknąć ludzkiego mięsa. Gdyby to zrobiła, miała zostać wilkiem na zawsze. W Skandynawii, berserkerowie, odzyskiwali postać ludzką po spaleniu wilczej skóry, albo dzięki modlitwie.
Wilkołak w legendach i folklorze
Wilkołactwo to skutek klątwy, powtarzają jak echo średniowieczne legendy. Oczywiście klątwy zesłanej przez boga, która może dotykać nawet całych rodów, jak ta rzucona przez św. Patryka. Często jest karą za niewierność żony. Ten ostatni motyw pojawia się zwłaszcza w legendach francuskich, kolebce większości wierzeń związanych z metamorfozą człowieka w wilka. Do listy przyczyn dodają one urok i czary, te ostatnie przypisywało się czarownikowi, czy czarownicy. W dziewiętnastym wieku magia pojawia się jako motyw baśniowy bądź literacki i urok rzucić może w tym ostatnim wypadku zdradzona dziewczyna bądź macocha. Legendy francuskie przypisują także zdolność metamorfozy nieumarłym. Przemiana może się odbywać także na własne życzenie, wystarczy przekroczyć bieżącą wodę. Wilkołakiem może zostać również dziecko poczęte w dniu, kiedy obowiązywała wstrzemięźliwość seksualna, szczególnie w wigilię Bożego Narodzenia, Wielkanoc oraz Zielone Świątki. Duże szanse miał również siódmy syn a podczas chrztu dziecku zaszkodzić mogła nawet sama myśl o wilkołakach. Zbrodniarzy, grzeszników i heretyków również czekał wilczy los. Z kolei ciekawostką norweskiego folkloru jest obdarzenie zdolnością metamorfozy w zwierzę, między innymi właśnie w wilka, trolla.
Średniowieczne legendy uzupełniają mityczny opis przemiany, charakteryzowanej do tej pory jako bolesna bądź następującą po zetknięciu skóry wilka ze skórą człowieka. Ponoć zwykły zrzucać wilczą skórę o świcie i ukrywać w bezpiecznym miejscu. Podczas przemiany nie można było dotykać ciała bestii, ponieważ na zawsze pozostałaby wilkiem. Niekiedy należało rozebrać się do naga i schować ubranie w bezpiecznych miejscu. Istniała ścisła zależność między postacią wilka a postacią człowieka. Każda rana jaką wilkołak otrzymał jako zwierzę odbijała się także na jego ludzkiej postaci. Legendy średniowieczne wiążą wilkołacze przemiany z fazami księżyca. Z kolei francuskie wilkołaki spośród wszystkich dni roku szczególnie upodobały sobie wigilię Wielkiego Piątku, pierwszego maja, dzień św. Jana, Wszystkich Świętych i okres od Bożego Narodzenia do Matki Boskiej Gromnicznej. Dziewiętnastowieczne niemieckie podania ludowe mówią o pasie, rzemieniu wykonanym bądź to z wilczej, bądź z ludzkiej a najlepiej ze skóry wisielca, jako rzeczy niezbędnej do dokonania przemiany. Odosobniony przypadek stanowią angielskie wilkołaki, które po przemianie zachowują świadomość i mają ludzkie odczucia. Wiąże się to z pragnieniem powrotu do postaci ludzkiej. Podobno stają się wilkami co siedem lat i w między czasie są ludźmi, inni z kolei przez całe siedem lat pozostają pod postacią wilka a potem zamieniają się na powrót w człowieka.
Człowieka, który może przemienić się w wilka, charakteryzuje obecność pod skórą wilczej sierści. Można go także rozpoznać po zrośniętych brwiach. Niekiedy wilkołaki miały trudności ze wspominaniem się pod górę. Natomiast zranienie wilkołaka, czy to przez puszczenie krwi czy odcięcie łapy bądź innej części ciała, powodowało ponowną przemianę bestii w człowieka. Podobny efekt dawało palenie wilczej skóry. Do obrony przed wilkołakiem nadawały się także widły i chleb, najlepiej święcony. Przed wilkołaczym losem można było również uchronić dziecko, wychodząc na zewnątrz i wypowiadając następując słowa: „Całemu światu do wiadomości, a dziecku na zdrowie: Wilczyca porodziła wilka!”. Inny rytuał nakazywał jednej kobiecie nieść dziecko wokół ogniska a drugiej podążać za nią. Od złego uroku chronić miała następując wymiana zdań: „Co niesiesz?”, „Rysia, wilka i śpiącego zająca”. Innym razem moc słowa sprowadzała się tylko i wyłącznie do wypowiedzenia imienia wilkołaka.
Wilkołak a demonologia
W XV wieku wilkołactwo wiązano z chrześcijańskim wyobrażeniem diabła, wierząc, że przemiana następuje na skutek zawarcia paktu z tym ostatnim. Czarownicy udawali się na sabat pod tą właśnie postacią. Wilkołaki oskarżane między innymi o kanibalizm, w tym mordowanie dzieci, palone były na stosach. Niechlubną sławą cieszyły się procesy wilkołaków z Poligny, Jeana Greniera czy wilkołaka z Angers.
Wilkołak a rzeczywistość
Obecnie wilkołactwo często wiąże się z takimi chorobami jak wścieklizna, hipertrichoza oraz likantropia.
Literatura
- Leszek Paweł Słupecki, Wilkołactwo, Warszawa 1987.
- Erberto Petoia, Wampiry i wilkołaki, Kraków 2004.
- R. H. Robbins, Encyklopedia czarów i demonologii, Warszawa 1997.
- A. Szrejter, Mitologia germańska, Warszawa 1997.
- A. Szyjewski, Religia Słowian, Kraków 2003.
- A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1980.
- A. Sapkowski, Rękopis znaleziony w smoczej jaskini, Warszawa 2001.
- J. Sherman, Storytelling. An Encyclopedia of Mythology and Folklore, Nowy York 2011.
(aut. Izabela Ozga)
