Dialogi

Dialogi Stanisław Lem
Język oryginału	polski
Forma	Eseje
I wydanie polskie	1957
Wydawca	Wydawnictwo Literackie
Autor okładki	Kazimierz Mikulski

Dialogi o zmartwychwstaniu atomowym, teorii niemożności, filozoficznych korzyściach ludożerstwa, smutku w probówce, psychoanalizie cybernetycznej, elektrycznej metempsychozie, sprzężeniach zwrotnych ewolucji, eschatologii cybernetycznej, osobowości sieci elektrycznych, przewrotności elektromózgów, życiu wiecznym w skrzyni, konstruowaniu geniuszów, epilepsji kapitalizmu, maszynach do rządzenia, projektowaniu systemów społecznych – zbiór esejów filozoficznych, futurologicznych i socjologicznych Stanisława Lema wydany po raz pierwszy przez Wydawnictwo Literackie w 1957 roku.

Powstanie dzieła

Pierwszy rozdział dzieła narodził się z dyskusji, jakie w latach 1948–1950 prowadził Lem z mgr. Oświęcimskim na temat możliwości odtwarzania człowieka z atomów podczas pracy w Konwersatorium Naukoznawczym Asystentów Uniwersytetu Jagiellońskiego kierowanego przez dr. Mieczysława Choynowskiego. Dalsze dialogi zostały dopisane w latach 1954–1956.

Dzieło nawiązuje formą do Trzech dialogów między Hylasem i Filonousem, traktatu George’a Berkeleya z roku 1713 – wykładu filozofii idealizmu subiektywnego. Lem zapożyczył z traktatu angielskiego biskupa imiona rozmówców: Hylas i Filonous. Pierwsze z tych imion oznacza „cielesny”, „materialny”; drugie: „umysłowy”, „intelektualny”. Zarówno dla Berkeleya, jak i dla Lema Hylas jest w czasie rozmów naiwnym entuzjastą, Filonous – rozważnym mędrcem. Fakt ten odzwierciedlony jest w konstrukcji dialogów poprzez dysproporcje w wypowiedziach obydwu interlokutorów.

Utwór składa się z ośmiu dialogów.

• Dialog pierwszy omawia paradoksy związane z możliwością kopiowania molekularnej struktury organizmu człowieka w celu osiągnięcia nieśmiertelności lub inaczej „zmartwychwstania atomowego”. Podkreślany jest ścisły związek tego zagadnienia z problemem świadomości. Podobne dylematy etyczne i filozoficzne występują obecnie przy omawianiu zagadnień klonowania.
• Dialog drugi jest poświęcony problemowi relacji świadomości i materii w kontekście kwantowych własności atomów.
• Dialog trzeci jest próbą opisania ludzkiej ontogenezy za pomocą pojęć teorii informacji. W tym miejscu zostają też wprowadzone kluczowe pojęcia cybernetyki: sprzężenie zwrotne i próg komplikacji minimalnej.
• Dialog czwarty omawia ogromne trudności związane z próbami odtworzenia ludzkiego sensorium i motoryki na gruncie robotyki.
• Dialog piąty zawiera dalszy ciąg rozważań na temat istoty świadomości rozpatrywanej w kategoriach cybernetyki jako sieć neuronowa.
• Dialog szósty rozważa możliwość konstrukcji sieci neuronowej o właściwościach ludzkiego mózgu, czyli zagadnienia sztucznej inteligencji.
• Dialog siódmy jest poświęcony zastosowaniu metod cybernetyki do socjologicznej analizy ustrojów i systemów społecznych: socjalizmu i kapitalizmu. Autor przemyca w nim krytykę ustroju socjalistycznego i gospodarki centralnie sterowanej w treści mocno odbiegającej od oficjalnie obowiązującej w tym czasie doktryny marksizmu. W końcowym fragmencie naszkicowany jest projekt cybernetycznej utopii społecznej.
• Dialog ósmy to wstępne rozważania o potencjalnych możliwościach psychologii cybernetycznej – wzajemnym oddziaływaniu osobniczej zmienności w ramach populacji i systemu społecznego.

Wydanie drugie utworu ukazało się w roku 1972 i zawierało dodatkowo przedmowę oraz dwa aneksy, z których każdy składa się z dwóch odrębnych esejów:

• ANEKS, część I: Dialogi po szesnastu latach

1. Tracone złudzenia, czyli od intelektroniki do informatyki
2. Cybernetyka stosowana: przykład z dziedziny socjologii

• ANEKS, część II

1. Etyka technologii i technologia etyki (pierwodruk: „Studia Filozoficzne” 1967)
2. Biologia i wartości (pierwodruk: „Studia Filozoficzne” 1968)

Aneks I dotyczy ściśle cybernetyki. W Traconych złudzeniach... Lem dokonuje obszernego przeglądu rozwoju cybernetyki w latach 1957−1972. Wskazuje wyraźnie na odmienność tego rozwoju od własnych prognoz. Szczególnie podkreśla niepowodzenia cybernetyki w budowie symulatorów ludzkiego mózgu. Esej Cybernetyka stosowana... jest rozwinięciem VII Dialogu. Lem dokonuje w nim pogłębionej analizy zwyrodnień gospodarki centralnie sterowanej. Aneks II dotyczy natomiast zagadnień, którym Lem poświęcił swoje inne dzieło z 1964 roku − Summa technologiae. Etyka technologii... jest próbą określenia wzajemnego oddziaływania dwóch trendów ewolucyjnych współczesnej cywilizacji: rozwoju technologicznego oraz przemian norm etycznych. Esej Biologia i wartości to obszerna rozprawa poświęcona etyce i antropologii rozpatrywanej na gruncie biologii, ewolucji i cybernetyki.

W Dialogach można wyraźnie dostrzec zagadnienia filozoficzno−społeczne, które Stanisław Lem będzie poruszał w całej swojej dalszej twórczości: problem totalitaryzmu i możliwość zbudowania idealnego ustroju społecznego, zagadnienia sztucznej inteligencji, solipsyzmu, teorii poznania i metodologii nauk oraz rozwój techniki i jego wpływ na społeczeństwo. Dzieło można uznać za pierwszy etap rozwoju filozoficznej myśli Lema. Była to ponadto pierwsza w polskiej literaturze popularna monografia dotycząca cybernetyki. Lem opierał się w dużej mierze na dziełach Wienera i Shannona, czytanych przez niego w oryginale. Dialogi trafiły zatem w Polsce na jałowy grunt niezrozumienia, gdyż jeszcze rok wcześniej cybernetyka była określana jako „reakcyjna pseudonauka”. Z Aneksów wynika niezbicie, że Lem dostrzegł schyłek znaczenia cybernetyki na kilka lat przedtem, zanim inni uznali jej wielkość. Późniejsza krytyka zaczęła odczytywać Dialogi według klucza politycznego: pierwsze sześć dialogów miało służyć poprzez swą długość i zawiłość jako „zasłona dymna” przed cenzurą dla głównego elementu dzieła − dialogu siódmego, poświęconego krytyce ustroju socjalistycznego i gospodarki centralnie sterowanej.

Lp.	rok wydania	okładka	informacja	przekład
1	1957		Wydawca: Wydawnictwo Literackie ISBN Kazimierz Mikulski
2	1972		Wydawca: Wydawnictwo Literackie oprawa twarda Seria: Dzieła Wybrane Stanisława Lema Projekt okładki: Barbara Konarzewska
3	1984		Wydawca: Wydawnictwo Literackie oprawa twarda, posłowie Lema Seria: Nowa Seria Dzieł Projekt okładki: Władysław Targosz ISBN 83-08-01023-7
4	1996		Wydawca: Interart oprawa twarda, wydanie 2-tomowe Seria: Stanisław Lem Dzieła Projekt okładki: Roman Kirilenko ISBN 83-7060-368-8;
5	2001		Wydawca: Wydawnictwo Literackie oprawa twarda Seria: Stanisław Lem Dzieła Zebrane Projekt okładki: Tomasz Lec ISBN 83-08-03095-5
6	2010		Wydawca: Agora oprawa twarda, posłowie Lema Seria: Biblioteka Gazety Wyborczej Projekt okładki: Krystian Rosiński ISBN 978-83-7552-585-4