Bruno Jasieński

Bruno Jasieński
Data i miejsce urodzenia	17 lipca,1901 Klimontów
Data i miejsce śmierci	17 września 1938 Moskwa
Narodowość	Polska
Ważne dzieła	Palę Paryż

Bruno Jasieński, właściwie Wiktor Zysman (ur. 17 lipca 1901 w Klimontowie, zm. 17 września 1938 w więzieniu w Moskwie) – polski poeta, współtwórca polskiego futuryzmu.

Ojciec pisarza, Jakub Zysman, ewangelik, zasymilowany Żyd, był lekarzem i społecznikiem; matka Jasieńskiego, Eufemia Maria z Modzelewskich była szlachcianką. Oprócz Brunona mieli dwoje dzieci, Irenę i Jerzego. W 1921 zmarła Irena, zwana Renią, ukochana siostra Brunona, którą poeta wspominana kilkakrotnie w swojej twórczości (poświęcił jej m.in. futurystyczny wiersz Pogżeb Reńi i zadedykował Pieśń o głodzie).

Dzieciństwo spędził Jasieński w Klimontowie. Od szóstego roku życia rozpoczął edukację w Warszawie. W 1909 zaczął uczęszczać do warszawskiego gimnazjum im. Mikołaja Reja[4], był redaktorem szkolnego pisma "Drugak", później został redaktorem i wydawcą gazetki "Sztubak"[4]. W tym okresie zaczął pisać wiersze oraz próbował sił w przekładach utworów poetyckich z niemieckiego i rosyjskiego. W czasie pierwszej wojny światowej Jakub Zysman został wcielony do rosyjskiej armii, a Eufemia Zysmanowa wyjechała z dziećmi do Rosji, gdzie w maju 1918 roku przyszły poeta ukończył 8-klasową Szkołę Polską w Moskwie. W Rosji zachwycił się futuryzmem Igora Siewierianina, ale interesował się także twórczością Majakowskiego, Chlebnikowa i Kruczenycha. Widział wypadki roku 1917. W 1918 (uzyskawszy srebrny medal na egzaminie maturalnym) wrócił do Polski i podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Podczas wakacji w 1919 roku Jasieński stworzył w Klimontowie teatr amatorski, który w przyklasztornym refektarzu wystawił "Ich czworo" Zapolskiej, Sędziów, a następnie "Wesele" Wyspiańskiego z udziałem chłopów-naturszczyków (niepiśmienni aktorzy uczyli się ról metodą pamięciową). Jasieński wprowadził do tekstu dramatu nową rolę – Widmo Głodu, które wygłaszało dopisany przez poetę monolog przed I aktem, natomiast w akcie II ukazując się Poecie, cytowało słowa z Manifestu Komunistycznego: Widmo krąży po Europie, widmo komunizmu.

Od 1920 roku posługiwał się imieniem Bruno.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej został powołany do odbycia kilkumiesięcznego przeszkolenia wojskowego w szkole podchorążych w Chełmnie. Zachowały się wspomnienia o zorganizowanym przez Brunona wieczorze poetyckim, który zakończył się skandalem i aresztowaniem poety za obrazę podoficera. Według zeznań złożonych po latach dla NKWD, spędził w areszcie dwa miesiące. Brat Jasieńskiego odnotował, że w tym okresie Brunona odwiedzał w areszcie inny ówczesny student podchorążówki, późniejszy kardynał, Stefan Wyszyński, aczkolwiek z badań Ewy K. Czaczkowskiej wynika, że ten nie mógł tego robić, gdyż w tym okresie leczył gruźlicę i przebywał w domu.

Jako student Jasieński zaangażował się w tworzenie ruchu futurystów, współpracował ze Stanisławem Młodożeńcem i Tytusem Czyżewskim. 13 marca 1920 założyli Niezalegalizowany Klub Futurystów Pod Katarynką zwany Katarynki. Przez pewien czas działał również z futurystami w Warszawie – uczestniczył w recitalu w Filharmonii Warszawskiej w marcu 1921 i współorganizował wielki wieczór w sali Towarzystwa Higienicznego. Zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Watem, Anatolem Sternem. Pierwsze wiersze opublikował w krakowskim piśmie Formiści w kwietniu 1920, podpisując je swoim imieniem i nazwiskiem. Następne publikacje podpisywał już nazwiskiem Bruno Jasieński.

W czerwcu 1921 roku uczestniczył w poetyckim recitalu w teatrze Słowackiego w Krakowie a także zredagował i wydał 4-stronicowe pismo "JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską", zawierające m.in. "Mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća", "Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej", "Mańifest w sprawie poezji futurystycznej" oraz "Mańifest w sprawie krytyki artystycznej". Powyższa jednodniówka zawierała teksty autorstwa Brunona Jasieńskiego, Anatola Sterna, Stanisława Młodożeńca i Tytusa Czyżewskiego. Jasieński wraz z Anatolem Sternem jest również autorem manifestu futuryzmu polskiego Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw.

Pomiędzy 1921 a 1923 rokiem współorganizował kilkadziesiąt wieczorów poetyckich, "poezokoncertów" i recitali futurystycznych. Wiele z nich zakończyło się skandalami, niektóre zostały wstrzymane przed rozpoczęciem, niekiedy dochodziło do interwencji policji[16].

Dalsze miesiące to współpraca z Almanachem Nowej Sztuki, Zwrotnicą, Trybuną Robotniczą, Nową Kulturą, wyjazd do Lwowa, próba założenia kabaretu z Hemarem[17].

Studiując w Krakowie Jasieński był świadkiem tzw. wypadków krakowskich 1923 roku. Pod wpływem tych wydarzeń związał się z ruchem komunistycznym. W 1924 wspólnie z Anatolem Sternem opublikowali świadczący o lewicowych fascynacjach tomik Ziemia na lewo.

W 1923 poeta poślubił Karę (właśc. Klarę) Arem, córkę zamożnego kupca lwowskiego. W październiku 1925 wyjechali do Paryża, gdzie Jasieński pracował jako korespondent polskich gazet: lwowskiego "Wieku Nowego", "Kuriera Lwowskiego" "Gazety Porannej". W Paryżu spotykał się z Tytusem Czyżewskim, Józefem Czapskim, którzy wobec problemów materialnych, pomagali mu w sprawach egzystencjalnych. Po raz kolejny podjął próby zbliżenia się do środowisk komunistycznych. Nawiązał kontakt z Zygmuntem Modzelewskim. Wraz z nim i polskimi robotnikami stworzył amatorski teatr na Saint Denis. Nawiązał również kontakt z Tomaszem Dąbalem. Coraz bardziej się radykalizował. Powstało Słowo o Jakubie Szeli, a przede wszystkim Palę Paryż. Po skandalu związanym z opublikowaniem tej powieści i wydaleniu z Francji w 1929 Jasieński wyjechał i drogą morską znalazł się w ZSRR. Dzięki staraniom Tomasza Dąbala został entuzjastycznie przyjęty. W dniu przyjazdu do Leningradu witały go tłumy.

Od razu otrzymał stanowisko redaktora naczelnego pisma Polonii Kultura mas i kierownika działu literackiego Trybuny radzieckiej. Wkrótce został przeniesiony z sekcji polskiej Komunistycznej Partii Francji do WKP(b), w 1932 stał się jej członkiem rzeczywistym. Na przełomie 1929 i 1930 rozstał się z Karą Arem i zerwał z nią wszelkie kontakty – później twierdził, że wyłącznie z jej winy, wywołała bowiem szereg skandali, wiążąc się z kolejnymi mężczyznami (prawdopodobnie pod koniec życia Karę łączył romans z Gienrichem Jagodą, co ją zgubiło). Jasieński miał z Karą syna, na którego płacił przez 8 lat alimenty, ale nigdy go nie widywał. Ożenił się powtórnie, z Rosjanką, Anną Berziń. Coraz bardziej odsuwał się od środowisk polonijnych, by zerwać z nimi prawie zupełnie. Od 1934 członek zarządu Związku pisarzy radzieckich, współpracował z Literaturą Międzynarodową i Kulturą Mas. Od 1930 roku aktywnie zaangażował się w sowietyzację Tadżykistanu.

W okresie wielkiej czystki w maju 1937 aresztowany. Został skazany na karę śmierci przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR i tego samego dnia rozstrzelany. Zrehabilitowany w 1956 roku. Okoliczności jego śmierci były nieznane do 1992 roku. Powszechnie sądzono, że został skazany na 15 lat pobytu w obozie pracy, zesłany na Syberię i zmarł w łagrach sowieckich. Tę legendę utrwalała relacja Aleksandra Wata oraz utwór Jacka Kaczmarskiego. Krzysztof Jaworski odnalazł jednak w moskiewskich archiwach dokumenty, z których jednoznacznie wynika, że Jasieński został rozstrzelany 17 września 1938 i pochowany w bezimiennej mogile w Butowie pod Moskwą.

Tworzył w języku polskim, rosyjskim i francuskim. Autor tomików wierszy But w butonierce i Ziemia na lewo, dramatu Bal manekinów, poematu Słowo o Jakubie Szeli, powieści Palę Paryż. Wraz z Anatolem Sternem jest autorem manifestu futuryzmu polskiego Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw.

Powieść Palę Paryż - alegoryczna metafora przyszłości - była odpowiedzią na katastroficzne prognozy filozofów, socjologów i literatów (Spengler, Bierdiajew, Northrop, Ortega y Gasset; w Polsce: Znaniecki, Zdziechowski); wywołane głębokimi zmianami ekonomicznymi, kulturowymi, demograficznymi u progu XX wieku (tragedia I wojny światowej, kolejne kryzysy gospodarcze, powstanie Kraju Rad). Książka Paula Moranda Palę Moskwę stanowiła kolejne ogniwo w serii wielkich pamfletów politycznych, narastającej fali oskarżeń literackich: od utworów Ilji Erenburga, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Romana Jaworskiego - aż sensacyjne czytadła ostrzegające przed „żółtym" i „czerwonym niebezpieczeństwem", popularne powieści Stefana Barszczewskiego, Wacława Niezabitowskiego, Edmunda Krugera.

W trzyczęściowej alegorii historycznej opisuje Jasieński narodziny nowego porządku społecznego, demaskuje prawdziwe oblicze mitów głoszących niemożność dalszego tworzenia wartości kulturowych. Epidemia dżumy, wywołana umyślnie przez proletariusza paryskiego, dziesiątkuje ludność stolicy, która zostaje otoczona szczelnym kordonem wojsk. Wewnątrz utopijnej enklawy powstają zalążki nowych systemów społecznych wzorowane na znanych strukturach socjalnych: rodzaj komun 0 społeczno-narodowościowym charakterze (monarchia rosyjska, tymczasowa republika żółtych, gmina żydowska, królestwo trustu anglo-amerykańskiego etc). W kolejnych scenach i odautorskich charakterystykach przybliżających sylwetki bohaterów sprawdza Jasieński rzeczywistą przydatność różnych systemów ideologicznych, demaskuje popularne sądy i rozpoznania dwudziestolecia. I tak np. ukazuje nikczemność środowiska emigracji rosyjskiej (postać rotmistrza Sołomina), prawość moralną komunistów chińskich, internacjonalizm postaw Czerwonej Gwardii (w tym kapitana Jacquesa Lassala, który podejmuje straceńczą wyprawę holownikiem w poszukiwaniu żywności dla mieszkańców Paryża, przypłacając to życiem). Ideę dyktatury proletariatu uosabia w powieści Jasieńskiego trzydziestotysięczny tłum więźniów politycznych, który wylęga na ulice w czwartym dniu epidemii i formuje początki nowego państwa komunistycznego.

Przez dwa lata mieszkańcy Paryża (korzystając z nowych zasobów wody) utrzymują w niepewności Europę co do rzeczywistych losów stolicy. Kiedy rządy Anglii, Francji i Polski wypowiadają wojnę ZSSR, proletariat całego kontynentu proklamuje strajk powszechny, a społeczność Paryża wzywa do przekształcenia wojny imperialistycznej w domową. Powieść Jasieńskiego, nacechowana żywym, emocjonalnym stosunkiem do tematu, w którym znać jeszcze echa futurystycznych eksperymentów językowych, jest przede wszystkim środkiem do przedstawienia tez ideologicznych.

Twórczość fantastyczna

• Palę Paryż (1929)

Powieści

Nogi Izoldy Morgan (1923) Człowiek zmienia skórę (wydanie ros.1933-34, pol.1935-37, wznowienie 1961) Zmowa obojętnych (1957, wyd.pol.1962. nieukończone)

Poezja

• Słowo o Jakubie Szeli, (Paryż 1926)
• But w butonierce (1921)
• Ziemia na lewo (1924)
• Utwory poetyckie (1960)
• Utwory poetyckie. Manifesty. Szkice. (1972)
• But w butonierce i inne wiersze (2006)
• Poezje zebrane (2008)

Dramaty

• Bal manekinów (1931, tłumaczenie 1957, wznowienie 2006)
• Rzecz gromadzka (1930, na motywach Słowa o Jakubie Szeli)

Opowiadania

• Klucze (1925)
• Męstwo (1935)
• Nos (1936)
• Główny winowajca (napisane w 1936, opublikowane po polsku w 1957)