Golem
| LEKSYKON FANTASTYKI | |
| fiction | |
Nazwa golem bierze się z hebrajskiego golem i pojawiła się po raz pierwszy w Biblii żydowskiej w Psalmie 139:16 w znaczeniu nieukształtowanej masy, embrionu. Z kolei słowo golem bierze swój początek od hebrajskiego rdzenia gimel-lamed, który dał początek także pokrewnemu golemowi terminowi, mianowicie galam, oznaczającemu zwijanie, sprowadzanie czegoś do postaci embrionalnej.
Pojawiająca się w jednym miejscu w Biblii żydowskiej wzmianka o golemie została rozwinięta w Talmudzie, gdzie pojawia się pierwszy opis stworzenia takiej istoty a za pierwszego golema uznaje się Adama na pewnym etapie tworzenia go przez Boga. Problematykę związaną z tworzeniem golema szeroko podjęła kabała. Odtąd podstawą wiedzy stał się traktat Sefer Jecira (Księga Stworzenia), starożytny, mistyczny tekst, dotyczący stworzenia świata za pomocą kombinacji liter boskiego języka. Pierwsza popularna legenda o golemie pojawia się wraz z rabinem Jehudą Löw ben Bezalelem w XVI wieku. Natomiast w XIX wieku, dzięki Jakubowi Grimm, temat golema wychodzi poza krąg judaizmu.
Akt tworzenia golema naśladował akt boski. Polegał na transmutowaniu materii nieożywionej w ożywioną istotę obdarzoną duszą. Golem był więc formowany bądź to z gliny bądź z mułu. Następnie przy pomocy inkantacji powoływano golema do życia a przez wypisanie na czole świętego słowa nadawano mu duszę. Dusza golema była zawsze najniższą duszą, duszą witalną (nefesz), ale nigdy duszą (neszama). Natomiast inkantacja była niewypowiedzianym, tajemnym imieniem Boga na które składała się jedna z 221 bądź 231 kombinacji 22 literami alfabetu hebrajskiego. Z kolei na czole wypisywano słowo emet, które oznaczało prawdę. W późniejszej tradycji zamiast wypisywać słowo na czole umieszczano je pod językiem golema. Tylko język hebrajski miał tutaj moc magiczną, ponieważ był najbliższy świętemu językowi. Święty język był według kabały językiem tworzenia (szemot), w którym wypowiedzenie danego słowa równało się stworzeniu. Był też językiem rajskim (szemot), ponieważ Adam posługiwał się nim w Raju, nadając imiona wszelkim bytom. Tworzenie golema było w tradycji mistycznej próbą przeniknięcia tajemnicy stworzenia.
Golem był więc istotą niedoskonałą. Ponieważ nie posiadał duszy (neszama) nie mógł mówić a więc brak mu było też właściwej człowiekowi umiejętności posługiwania się rozumiem. Teksty mówią o golemach jako o istotach bezwolnych, które miały służyć swoim panom bądź to obrony bądź jako słudzy. Jednak z czasem ich siła wymykała się spod kontroli i stawały się niebezpieczne nawet dla swoich twórców.
Stworzenie golema prędzej czy później prowadziło do jego zniszczenia. Można było to zrobić wymazując pierwszą literę (alef) w słowie prawda (emet). Zmieniało to znaczenie słowa prawda na śmierć (met) a tym samym unicestwiało golema. Późniejsza tradycja mówi także o wyjęciu zapisanej inkantacji spod języka golema.
Umiejętność tworzenia golemów posiadał podobno Abraham. Natomiast jednym z najsłynniejszych twórców golemów był żyjący w XVI wieku rabin Jehuda Löw ben Bezalela. Przeszedł on do legendy. Rzecz działa się w Pradze. Rabin stworzył golema w obliczu prześladowań narodu żydowskiego. Zniszczył go w momencie, kiedy spełnił swoją rolę – Żydzi nie zostali wygnani z miejsca swojego zamieszkania. Podobno szczątki golema przechowywane są na strychu w jednej z synagog w Pradze jako pamiątka po tamtym wydarzeniu i mają być na powrót użyte w momencie gdyby Żydów spotkało zagrożenie.
Literatura
- M. Krawczyk, Golem. Analiza korzeni nowożytnej legendy żydowskiej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007.
- Ł. Trzciński, Istnienie hybrydalne. Trzy paradygmaty, Studia Humanistyczne AGH, tom 9, Kraków 2010.
- J. Sherman, Storytelling. An Encyclopedia of Mythology and Folklore, Nowy York 2011.
- W. Kopaliński, Wielki multimedialny słownik Władysława Kopalińskiego [CD-ROM].
- Encyclopedia Mythica, dostępne[on-line] http://www.pantheon.org/.
- Encyclopedia Britannica, dostępne [on-line] http://www.britannica.com/.
- U.X.L. Encyclopedia of World Mythology, pod red. R. Parks, J. Stock, K. Hunt, USA 2009.
- J. L. Barcelo, Czarna magia w XX wieku, Warszawa 1991.
(aut. Izabela Ozga)
