Alegoria

LEKSYKON FANTASTYKI

pojęcia

ALEGORIA - pojedynczy motyw lub zespół motywów, tworzący jednostkę konstrukcyjną wyższego rzędu, jak np. postać literacka czy fabuła, a także inny mniej lub bardziej rozbudowany zestaw elementów świata przedstawionego, który obok znaczenia dosłownego, podanego bezpośrednio, ma ponadto ukryty sens właściwy, przenośny. Alegoria jest więc znakiem kodu literackiego o dwustopniowej strukturze znaczeniowej, apelującej do czytelnika znającego reguły odczytywania ukrytych sensów oraz swoistą leksykę alegorycznego języka, ukształtowanego przez tradycję literacką, religijną, kulturalną itp., np. wieniec laurowy-sława, sowa-mądrość, lis-chytrość.

Alegorię odróżnia od symbolu, który również ma podobną strukturę, skonwencjonalizowany i jednoznaczny sens przenośny. Z tego między innymi powodu alegoria występuje najczęściej w skonwencjonalizowanych gatunkach literackich, jak np. bajka czy przypowieść. W literaturze fantastycznej alegoria pojawia się nie częściej niż w utworach niefantastycznych i tylko jako kategoria o charakterze służebnym wobec innych elementów znaczeniowej struktury dzieła. Utwór o zdecydowanie alegorycznym charakterze nie jest z reguły utworem fantastycznym, ponieważ elementy świata przedstawionego nie układają się w nim w obraz o integralnym znaczeniu, ale są jedynie nośnikami innych znaczeń, w pełni zrozumiałych w kontekście zdarzeń świata rzeczywistego. Konwencja utworu alegorycznego nie wymaga od czytelnika uznania opisywanych zdarzeń za prawdziwe, nie wymaga też poddania się iluzji, jak konwencja fantastyki, a wręcz przeciwnie - zmusza do poszukiwania analogii między światem przedstawionym a światem rzeczywistym. Rozpoznane w utworze literackim odpowiedniki świata empirycznego, jego alegoryczne obrazy, pozwalają z kolei lepiej zrozumieć skomplikowane mechanizmy rzeczywistości otaczającej czytelnika. Tak więc jedynie w fantastycznonaukowej odmianie groteski (groteska fantastycznonaukowa) ze względu na jej wyraźne; związki z bajką, przypowieścią i powiastką filozoficzną spotkać można bardziej rozbudowane obrazy alegoryczne, np. w Dziennikach gwiazdowych Ijona Tichego Lema. (aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)