Kongres futurologiczny

Kongres futurologiczny Stanisław Lem
Język oryginału	polski
Forma	Powieść
Pierwsze wydanie oryginału	1971
Pierwsze wydanie polskie	1973
Wydawca	Wydawnictwo Literackie
Autor okładki	Barbara Konarzewska
Seria wydawnicza	Dzieła Wybrane Stanisława Lema
Oprawa	twarda
Kupisz w: Solarisnet.pl

Kongres futurologiczny – nowela Stanisława Lema opublikowane w 1971 roku w zbiorze opowiadań Bezsenność, wpisujące się w cykl Dzienników gwiazdowych. Głównym bohaterem, a zarazem narratorem, jest gwiezdny podróżnik Ijon Tichy – postać łącząca wszystkie utwory cyklu.

Akcja opowiadania rozpoczyna się w nieodległej, w stosunku do czasu powstania utworu, przyszłości – przypuszczalnie na przełomie XX i XXI wieku. Ijon Tichy bierze udział w Ósmym Światowym Kongresie Futurologicznym, obradującym nad problemem przeludnienia. Już pierwszych kilka akapitów buduje obraz świata targanego konwulsjami wybuchów społecznych, skrajnie niestabilnego politycznie.

Wkrótce po rozpoczęciu obrad na ulicach miasta dochodzi do zamieszek, które przeradzają się w regularną wojnę. Tichy wraz z garstką uczestników kongresu chroni się w kanale ściekowym, jednak w tłumieniu zamieszek użyte zostają chemiczne środki halucynogenne, które wywołują u autora ciąg urojeń. Z jednej wizji wpada w kolejną, w każdej z nich starając się jednak zachować kontakt z rzeczywistością, szukając dróg przebudzenia. W pewnym momencie zostaje ciężko ranny (w realnym świecie, jak mu się zdaje). Po wyleczeniu przebywa w szpitalu, który jednak uważa teraz jedynie za halucynację, tak samo jak wszystko inne w jego otoczeniu. Uznany za chorego psychicznie, z braku możliwości wyleczenia zostaje zahibernowany.

Odmrożony zostaje w 2039 roku (tak sądzi) w zadziwiająco idyllicznym świecie, zrewolucjonizowanym przez osiągnięcia chemii. Niemal wszystkie ludzkie potrzeby są w nim zaspokajane poprzez bezpośrednie oddziaływanie na mózg wszechobecnych, rozpylanych w powietrzu, substancji chemicznych. Dostępne specyfiki są tak zaawansowane, że likwidują niepożądane społecznie zachowania, są łatwo przyswajalnym nośnikiem wiedzy, albo mogą wywołać dowolną (z góry zaplanowaną) projekcję, wizję, samopoczucie lub przekonanie u osoby je przyjmującej.

Po wielu próbach docieczenia prawdziwego stanu rzeczy, główny bohater odkrywa, że chemiczna otoczka służy jedynie ukryciu przed ludźmi niewiarygodnego przeludnienia, destrukcyjnego wpływu chemizacji ("psywilizacji") na organizm człowieka oraz niechybnej zagłady spowodowanej nieodwracalnymi zmianami klimatycznymi. Budowa

Cały Kongres napisany jest w formie narracji pierwszoosobowej. W utworze wyraźnie wyodrębnione są dwie części, w przybliżeniu równe pod względem objętości tekstu (odpowiednio, 56 i 73 strony. Pierwsza opisuje wydarzenia mające miejsce w pierwszym dniu i pierwszej nocy kongresu, jak i to, co dzieje się w głowie Tichego w następstwie odurzenia chemikaliami. Najwyższą formą podziału tekstu jest tu tylko akapit, co wzmaga poczucie ciągłości zdarzeń, w które popycha głównego bohatera jego stymulowana sztucznie wyobraźnia, i zaciera granice między urojeniem a rzeczywistością.

Druga część, opisująca doświadczenia Tichego po odmrożeniu, jest napisana w formie dziennika. Obejmuje ona znacznie dłuższy czas: od lipca (pierwszy wpis: 27 lipca) do 5 października 2039 roku (dopiero pod koniec utworu okazuje się, że jest rok 2098).

Wielu krytyków i czytelników uważa, że wizja wyimaginowanego świata przyszłości stanowi dla Lema tylko pretekst do postawienia uniwersalnego pytania: czy należy dążyć do poznania prawdy, choćby nie wiadomo, jak była straszna, czy też pławić się w nieświadomości i "nie chcieć wiedzieć". Symington, jeden z ludzi kontrolujących chemiczną mistyfikację, wyjaśnia Ijonowi Tichemu: Przynosimy spokój, pogodę i ulgę jedynym zachowanym sposobem. [...] Jesteśmy ostatnim Atlasem tego świata. Chodzi o to, że jeżeli już musi ginąć, niechaj nie cierpi.

Inną dostrzeganą płaszczyzną interpretacji utworu jest refleksja nad ułomnością postrzegania ludzkiego, które opiera się wyłącznie na doniesieniach zmysłów, a te z kolei na biochemii neurotransmiterów. Zawłaszczając kontrolę nad tą częścią układu nerwowego, poprzez wprowadzanie do atmosfery fantastycznych substancji, można kierować całą ludzkością, sprawiając, że widzi ona to, na co została zaprogramowana. Ten sam Symington powiada: Wyzwolenie zawdzięczamy chemii [...]. Wszytko bowiem, co istnieje, jest zmianą natężenia jonów wodorowych na powierzchniach komórek mózgu. Widząc mnie, doświadcza pan w gruncie rzeczy zmian równowagi sodowo-potasowej na membranach neuronów. A więc dość jest wysłać tam, w mózgowy gąszcz, nieco dobranych molekuł, abyś jako jawę przeżył spełnienie rojeń.

Główny bohater w pewnych momentach nie potrafi wyjaśnić sobie, na którym poziomie halucynacji się znajduje – pragnie wrócić już nie do rzeczywistości, lecz choćby do poprzedniej wizji: Skąd te sugestie kulbaczenia, te propozycje wierzchowe, dlaczego na oklep, Boże święty, czyżby i tutaj znajdował się gdzieś kanał, budzik mój i moja kruchta, rękojmia jawy? (we wcześniejszych majakach Tichy widział osiodłane szczury).

Wydania

Ze względu na niewielką objętość Kongres futurologiczny' był zazwyczaj częścią zbiorów. Tylko trzy wydania były samodzielne.

• Bezsenność 1971
• Kroki w nieznane 3 - fragment jako Kongres Futurologów
• Dzienniki gwiazdowe 1994

Lp.	rok wydania	okładka	informacja	przekład
1	1973		Wydawca: Wydawnictwo Literackie oprawa twarda, z: Głos Pana Seria: Dzieła Wybrane Stanisława Lema Projekt okładki: Barbara Konarzewska
2	1978		Wydawca: Wydawnictwo Literackie oprawa twarda, z: Głos Pana Seria: Dzieła Wybrane Stanisława Lema Projekt okładki: Barbara Konarzewska
3	1983		Wydawca: Wydawnictwo Literackie oprawa twarda, z: Maska Seria: Nowa Seria Dzieła Projekt okładki: Władysław Targosz ISBN 83-08-01024-5
4	2002		Wydawca: Wydawnictwo Literackie oprawa twarda Seria: Stanisław Lem Dzieła Zebrane Projekt okładki: Tomasz Lec ISBN 83-08-03300-8
5	2003		Wydawca: Wydawnictwo Literackie ISBN 83-08-03434-9
6	2008		Wydawca: Agora oprawa twarda, razem z opowiadaniami: Doktor Diagoras; Pożytek ze smoka; Profesor Dońda; Ratujmy kosmos (List otwarty Ijona Tichego); Zakład doktora Vliperdiusa Seria: Biblioteka Gazety Wyborczej Projekt okładki: Krystian Rosiński ISBN 978-83-7552-402-4
7	2012		Wydawca: Wydawnictwo Literackie Projekt okładki: Przemek Dębowski ISBN 978-83-08-04894-8
8	2016		Wydawca: Ringier Axel Springer Polska/Literackie Seria: Światy Równoległe - fantastyczna kolekcja
9	2020		Wydawca: Wydawnictwo Literackie Projekt okładki: Przemek Dębowski ISBN 978-83-08-07031-4
10	2022		Wydawca: Wydawnictwo Literackie Projekt okładki: Przemek Dębowski ISBN 978-83-08-08006-1