Stefan Grabiński

Z encyklopediafantastyki.pl
Wersja I.czapla (dyskusja | edycje) z dnia 15:48, 24 kwi 2021
(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Stefan Grabiński
Grabinski.jpeg
Data i miejsce urodzenia 26 luty,1887
Kamionka Strumiłowa
Data i miejsce śmierci 12 listopada 1936
Lwów
Narodowość Polska

Stefan Grabiński (ur. 26 lutego 1887 w Kamionce Strumiłowej nad Bugiem, zm. 12 listopada 1936 we Lwowie) – polski pisarz, przedstawiciel nurtu grozy w polskiej literaturze międzywojennej. Klasyk noweli fantastycznej, twórca horroru kolejowego, określany czasem mianem "polskiego Poe" lub "polskiego Lovecrafta".

Grabiński urodził się w galicyjskiej rodzinie inteligenckiej, jako syn Dionizego, naczelnika sądu, i Eugenii z Czubków. Wczesną młodość spędził w Łące pod Samborem, skąd – po śmierci Dionizego – jego rodzina przeniosła się do Lwowa. Po ukończeniu nauki w tamtejszym liceum bernardynów w 1905 r., rozpoczął studiowanie literatury polskiej i filologii klasycznej na wydziale filologicznym Uniwersytetu Lwowskiego. Tam poznał między innymi Stanisława Kota, Juliusza Kleinera, Stanisława Łempickiego oraz Stefana Wierczyńskiego.

Jeszcze w okresie studenckim ujawniła się gruźlica Grabińskiego; doświadczenie śmiertelnej choroby, podobnie jak cechująca pisarza już od dzieciństwa żarliwa religijność, wywarły znaczący wpływ na kształtowanie się jego światopoglądu i programu literackiego. Po ukończeniu studiów, poczynając od roku 1911 pracował jako polonista w lwowskich gimnazjach. Podróżował po Europie: przebywał w Austrii (w latach 1914-1915), odwiedził Włochy (1927) i Rumunię (1927). W latach 1917-1927 był nauczycielem w Przemyślu.

Przeniesiony na emeryturę z powodu zaawansowanej gruźlicy, w 1931 r. zamieszkał w miejscowości kuracyjnej Brzuchowice pod Lwowem. Od tego czasu, pomimo niedawnych sukcesów pisarskich, popadał w coraz większą nędzę i zapomnienie. Zmarł w skrajnym ubóstwie, opuszczony przez niemal wszystkich znajomych. Jest pochowany na cmentarzu Janowskim we Lwowie.

Grabiński był znawcą zagadnień z dziedziny parapsychologii, magii i demonologii. Interesował się stawiającą pierwsze kroki sztuką filmową (zwłaszcza popularnym nurtem ekspresjonizmu niemieckiego), śledził współczesne prądy filozoficzne i literackie; inspirację dla jego postawy intelektualnej i artystycznej stanowiły myśli Henriego Bergsona i Williama Jamesa oraz twórczość uwielbianego Edgara Allana Poe, któremu poświęcił esej Książę fantastów (1931).

Największe uznanie zyskał Grabiński jako nowelista. Zadebiutował w 1909 roku (wydanym pod pseudonimem Stefan Żalny) zbiorem opowiadań Z wyjątków. W pomrokach wiary, który nie zyskał jednak uznania krytyki ze względu na niewielką wartość artystyczną. Autor został dostrzeżony dopiero dzięki drugiemu tomowi pt. Na wzgórzu róż (1918). Sławę przyniósł mu Demon ruchu (1919), cykl nowel grozy osnutych wokół motywu pociągu i stacji kolejowej. Zachęcony sukcesem, w krótkim czasie opublikował kolejne zbiory nowel, z których część stanowiły zamknięte cykle tematyczne: Szalony pątnik (1920), Niesamowita opowieść (1922), Księga ognia (1922), Namiętność (1930). Niektóre opowiadania Grabińskiego były także publikowane w ówczesnej prasie popularnej i literackiej.

Mniejszą wartość artystyczną zwyczajowo przypisuje się powieściom Grabińskiego. Salamandra (1924), Cień Bafometa (1926), Klasztor i morze (1928) oraz Wyspa Itongo (1934) współcześnie zostały niedostrzeżone lub ostro skrytykowane, po wojnie zaś uznano je za anachroniczne. Grabiński jest także autorem trzech dramatów (Willa nad morzem, Zaduszki, Larwy), wystawianych na scenach Warszawy, Lwowa i Krakowa.


Stefan Grabiński stworzył swoisty, rozpoznawalny styl literacki, oparty na zestawieniu tradycyjnej, realistycznej narracji z elementami języka poetyckiego. Charakterystyczne dla prozy Grabińskiego są zapadające w pamięć fikcyjne nazwiska i nazwy miejscowości.

Większość utworów pisarza zbudowana jest wedle podobnego schematu: w początkowo "zwyczajnym" życiu bohatera zaczynają pojawiać się zjawiska tajemnicze i niezwykłe, z którymi konfrontacja doprowadza go w zaskakującym finale do jego przemiany wewnętrznej, lub, znacznie częściej, do zguby. Miejscem akcji większości opowiadań są prowincjonalne miasteczka, samotne budynki, zapomniane stacje kolejowe.

Chociaż opisy światów kreowanych przez Grabińskiego cechuje daleko posunięta dbałość o szczegóły (np. w opowiadaniach z cyklu Demon ruchu występują fachowe terminy związane z kolejnictwem), klasyczne cechy prozy realistycznej, takie jak próby wiernego odwzorowania rzeczywistości lub psychologii ludzkiej, nierzadko ustępują w jego narracjach miejsca środkom budującym szczególny nastrój niesamowitości i umiejętnemu stosowaniu napięcia.

Najbardziej wyraziste motywy, powracające w kolejnych utworach Grabińskiego, to: problem tożsamości, istnienie zaburzeń rzeczywistości lub rzeczywistości równoległych, życie pozagrobowe, fascynacja zdobyczami nauki i paranaukami, nadnaturalne przyczyny obłędu i fatalny demonizm kobiet (motyw femme fatale).

Artur Hutnikiewicz zwraca uwagę, że wszystkie fantastyczne pomysły Grabińskiego mają źródła w jego pluralistycznej, neoplatońskiej koncepcji rzeczywistości, w przekonaniu o szczególnej mocy myśli i aktu twórczego oraz w wierze w dynamiczną koncepcję bytu, zainspirowanej doktrynami Fryderyka Nietzschego i Bergsona.

Z leksykonu: Debiutował w 1909 pod pseudonimem Stefan Żalny wyborem nowel Z wyjątków. W pomrokach wiary (Maniszewski i Meinhart, Lw. 1909: Puszczyk; Wampir; Szalona zagroda; Pomsta ziemi; Klątwa; Podzwonne). Następny zbiór: Na wzgórzu róż. Nowele (J. Czernecki, W.-Kr. 1918; wyd. 2 zmień., „Lektor", Lw. 1922: Na wzgórzu róż; Szalona zagroda; Po stycznej; Zez; Cień; W willi nad morzem) został przyjęty życzliwie przez czołowych krytyków: Wilama Horzycę i Karola Irzykowskiego. W latach dwudziestych opublikował Grabiński kolejne zbiory nowel: Demon ruchu (J. Czarnecki, W.-Kr. 1919: Głucha przestrzeń; Smoluch; W przedziale; Wieczny pasażer; Fałszywy alarm; Demon ruchu; Maszynista Grot; Sygnały; Dziwki stacja; Błędny pociąg; Ślepy tor; Ultima Thule); Szalony pątnik (Krakowska Spółka Wydawnicza, Kr. 1920: Szary pokój; Nocleg; Znak; Problemat Czelawy; Saturnin Sektor; Kruk; Osada dymów; Wezwanie; Dziedzina); Księga ognia (Książnica Polska, Ł. 1922: Czerwona Magda; Biały Wyrak; Zemsta żywiołaków; Pożarowisko; Pirotechnik; Gebrowie; Muzeum dusz czyśćcowych; Płomienne gody; Zielone Świątki); Niesamowita opowieść (Wydawnictwo Dzieł Pogodnych, Lw. 1922: Kochanka Szamoty; Podzwonne, Zez; W domu Sary; Szalona zagroda; Przed drogą daleką; Na tropie; Spojrzenie).

W 1921 napisał dramat sceniczny Ciemne siły (Willa nad morzem)- wystawiony na deskach Teatru Małego w Warszawie, Krakowie i Lwowie; oraz misterium dramatyczne Zaduszki. Jedna z nowel: Kochanka Szamoty została sfilmowana przez Leona Trystaną. W latach dwudziestych powstało również kilka fantastycznych powieści Grabińskiego: Salamandra (Wydawnictwo Polskie, Poz.-Lw., 1924) Cień Bafometa (Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lw.-W.-Kr. 1926); Klasztor i morze (F. Hoesick, W. 1928), a u schyłku życia - zbiór opowiadań Namiętność (L'Appassionata): Opowieść wenecka (Renaissance-Universum, W. 1930: Namiętność; Przypadek; Pojednanie; Zmora; Projekcje; Strych) oraz powieść utopia Wyspa Itongo (F. Hoesick, W. 1936).

Autor Księgi ognia pozostawił nie ukończone rękopisy powieści Motywy docenta Ponowy i dramatu Larwy (Manowiec). Ogłosił również prace teoretyczne: Z mojej pracowni. Opowieść o maszyniście Grocie, Dzieje noweli, Przyczynek do psychologii tworzenia ; Zagadnienie oryginalności w twórczości literackiej („Pamiętnik Literacki^ 1925 nr 26); O twórczości fantastycznej. Jej geneza i źródła (Wstęp do szkicu), („Lwowskie Wiadomości Muzyczne i Literackie", 1928 nr 10). W 1931 otrzymał nagrodę literacką miasta Lwowa. Nowele i powieści Grabińskiego były wznawiane w reprezentatywnych wyborach jego twórczości. Do najważniejszych należą: Niesamowite opowieści (Czytelnik, W. 1958); Niesamowite opowieści (seria: „Stanisław Lem poleca", WL, 1975), trzytomowa edycja pod red. A. Hutnikiewicza (t. 1: Nowele, t. 2: Salamandra, Cień Bafometa, t. 3: Wyspa Itongo, WL, Kr. 1980). Stefan Grabiński uznawany jest za klasyka i najwybitniejszego przedstawiciela fantastyki grozy.

Zdaniem autora Salamandry świat widzialny jest skutkiem projekcji intelektu jakiejś istoty duchowej. „Myśl stwarza ciało i jego fizyczne predyspozycje" - twierdzi Grabiński rozwijając tezy platońskiej metafizyki, romantycznego idealizmu magicznego (zwłaszcza genezyjskiej filozofii. Słowackiego) i dwudziestowiecznych hipotez naukowych, pojmujących istotę świata na kształt aktu myśli (Jeans, Eddington). W ciągłym, heraklitejskim ruchu, wirowaniu materii dokonują się wieczne procesy ewolucji, przemiany idące ku coraz wyższym, doskonalszym formom istnienia. Punktem wyjścia jest tu filozofia Henri Bergsona, w której „materia czy duch - rzeczywistość objawia się jako życie niczym nie określone, tworzone z własnego, immanentnego pędu". Pluralizm świata polega na wielopłaszczyznowym przenikaniu różnych sfer bytu, odznaczających się względną niezależnością i indeterminizmem, a zatem wolnością działań i zachowań (znać w tej koncepcji wpływy pluralistycznego spirytualizmu amerykańskiego filozofa, pragmatyka-Williama Jamesa). Obok ludzkiego świata istnieje jakaś inna, odmienna rzeczywistość, na co dzień niewidzialna, dająca o sobie znać w gestach i ruchach tajemnych, włączająca się w nasze życie systemem wirów i zakłóceń, rozbijając nagłym przypadkiem uświęcony porządek rzeczy. Stąd też jedynym, niepodważalnym zadaniem sztuki-najdoskonalszej formy twórczości-staje się rozszerzenie wiedzy o te obszary zjawisk, których nie obejmuje świadectwo sensorycznego poznania. Te postulaty może spełnić jedynie sztuka na wskroś oryginalną. W mniemaniu autora Salamandry istnieją trzy rodzaje oryginalności: 1) absolutna („pomysły bezwzględnie świeże i fikcje dziewiczo nowe i niespodziewane")- twórczość: Poego, Hoffmanna, Wellsa, Meyrinka, Stevensona; 2) polegająca na swoistym i odrębnym ujmowaniu zjawisk życiowych, przekształcaniu tzw. rzeczywistości eksperymentalnej życia, pełnym jej naświetlaniu i interpretacji (Balzac, Byron, Dostojewski, Słowacki, Mickiewicz, Krasiński, Ibsen, Strindberg, Conrad); 3) tradycyjna czerpiąca swoje tematy z mitologii, przeszłości, historii. Najwyższa forma realizacji ideału oryginalności możliwa jest tylko poprzez fantastykę. To właśnie ona wybiega w stronę niewiadomego przerzucając mosty między rzeczywistością a marzeniem, jest poszukiwaniem absolutu, spełnieniem „niepokoju metafizycznego", consolatio cierpiących, stwarzaniem świata wolnego od przemocy, niesprawiedliwości i krzywdy, odpowiedzią na niepokojącą zagadkę zła. Obserwacja niezwykłych, niedostatecznie przez naukę zbadanych fenomenów psychologicznych staje się dla autora punktem wyjścia do narzucania śmiałych hipotez i treści filozoficznych. Te spostrzeżenia dowodzą nader wymownie, dlaczego twórczość Grabińskiego (podobnie jak E.A. Poego) bywa niekiedy bliska założeniom fantastyki naukowej. „Nie wyjaśnione do końca sprawy hipnozy, telepatycznego rozdwojenia jaźni spowodowały, że pogranicze między nauką a wiedzą było dogodnym terenem do snucia fantastycznych wizji - twierdzi Artur Hutnikiewicz-z drugiej strony przeczą takiemu pojmowaniu własne poglądy Grabińskiego, który uprawianie fantastyki wiązał nierozerwalnie z antyrealistycznym, metafizycznym światopoglądem twórcy". Pogodzenie ostro zarysowanych opozycji staje się jednak możliwe wobec zjawiska stopniowego „urealnienia" założeń fantastyki.

Fantastyka XX stulecia wchłania najnowsze zdobycze wiedzy o człowieku: psychiatrii i psychopatologii, doświadczenia spirytyzmu i okultyzmu; staje się prozą unaukowioną, lecz jednocześnie zachowującą autonomiczny status quo w sposobach korzystania z dorobku wiedzy ścisłej. „Nikt maszyną czasu w przeszłość ani w przyszłość nie zajedzie"- konkluduje autor Salamandry, dając erudycyjny popis demonologii Del Ria, Jana Wiera, Bodina i Cardanusa; emanacji wiedzy tajemnej Kisewettera, Aksakowa, Schrenck-Notzinga i Crookesa. Lecz równocześnie potwierdzeń swych niepokojących wizji szuka w teoriach parapsychologicznych, zakładając-za Cezarem Lombroso -istnienie skłonności psychopatologicznych w jednostkach twórczo uzdolnionych, wskazując na umowność granicy oddzielającej to, co nazywamy normą psychiczną, od anomalii. Wszelkie odchylenia i dewiacje, rozdwojenia osobowości, formy katalepsji i somnambulizmu służą pogłębieniu opisu człowieka, jego pełniejszej charakterystyce wobec zjawisk otaczającego świata.

Twórczość Stefana Grabińskiego była przyjmowana z dużą dozą rezerwy już w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Atakowano go za nadmierny „dydaktyzm", informacyjne przeładowanie niektórych utworów, będących akademickim wykładem ideologii okultystycznych (np. Salamandra, Cień Bafometa). Dziś koncepcje Grabińskiego mocno się zestarzały, a Stanisław Lem, oddając sprawiedliwość jego erotyczno-psychologicznej nowelistyce, określa niektóre opowieści mianem „magicznych produkcyjniaków". Ta dość surowa ocena nie przeczy faktom, że wieloznaczna proza Grabińskiego, będąca wykładnią jego systemu literackiego, budzi do dziś zainteresowanie, a w coraz powszechniejszym odwrocie od rygorystycznych motywacji naukowych staje się inspiracją dla wielu autorów sięgających do odwiecznych zagadek bytu, podświadomości pragnień i dążeń człowieka.

Spis treści

Powieści

Zbiory opowiadań

Opowiadania

Inna twórczość

  • Willa nad morzem (Ciemne siły) (1921)
  • Zaduszki [rękopis]
  • Larwy (Manowiec) [rękopis]
  • Zagadnienie oryginalności w twórczości literackiej (1925)
  • O twórczości fantastycznej. Jej geneza i źródła (ok. 1928, maszynopis)

Poezja

Cytaty

  • "Podobno róże miłości najchętniej przyjmują się na grobach..."

Stefan Grabiński "Przypadek"

  • "Wyrósł z głębin na wodach kwiat piękny jak smutek, cichy jak westchnienie. Biały był i twarde miał pąki, kręgiem po brzegach w zieleń liści dłoniastych ujęty".

Stefan Grabiński "Ogrojec baśni"

  • "Noc i jej mrok rozpostarły nade mną od kolebki opiekuńcze swe skrzydła".

Stefan Grabiński "Muzeum dusz czyśćcowych. Opowieści niesamowite"

Osobiste
Przestrzenie nazw
Warianty
Działania
Nawigacja
Narzędzia
Pomoc
Szablony