Postać literacka

LEKSYKON FANTASTYKI

pojęcie

POSTAĆ LITERACKA - fikcyjna istota występująca w świecie przedstawionym utworu, nacechowana antropomorfizmem, tzn. skonstruowana w planie językowym dzieła na ogół według pozaliterackiego modelu osobowego, bez względu na to, czy jest człowiekiem, upiorem, robotem czy kosmitą.

"Przeważnie jednak mówiąc o postaci literackiej - stwierdza H, Markiewicz - mamy na myśli (...) indywidualny antropomimetyczny układ cech jakościowych i relacyjnych, nazywanych bezpośrednio lub wskazanych pośrednio - implikowanych bądź sugerowanych przez inne cechy, czynności i stany zewnętrzne, treści psychiczne, stosunki z innymi przedmiotami przedstawionymi. Układ ten jest tylko częściowo dany przy wprowadzeniu postaci; w miarę narastania tekstu stopniowo się wytwarza, wzbogaca, utrwala i uwyraźnia (przez powtórzenia manifestacji określonej cechy), czasem modyfikuje (przy czym dane uprzednie mogą ulec reinterpretacji lub nawet zasadniczej zmianie)".

Tak pojmowana postać literacka na ogół kojarzy się z człowiekiem. Ze względu na specyfikę literatury fantastycznej, a zwłaszcza fantastycznonaukowej, zakres tego pojęcia należy rozszerzyć tak, aby pomieściły się w jego obrębie również istoty nie będące ludźmi, ale spełniające w fabule utworu takie same lub podobne funkcje, a więc istoty wyposażone w pewne ludzkie cechy, jak zdolność rozumowania (odpowiedni poziom intelektu) oraz samodzielność w świadomym i zamierzonym podejmowaniu określonych decyzji, które to cechy umożliwiają im działanie w zakresie roli wyznaczonej przez fabułę utworu, np. roboty o wysokim stopniu komplikacji ("Rozprawa" S. Lema), invity - człekokształtne produkty eksperymentów genetycznych ("Bart szesnaście" A. Hollanka), przedstawiciele obcych cywilizacji kosmicznych (Kosmiczni bracia K. Borunia i A. Trepki).

Ogół postaci, jakie spotyka się w świecie przedstawionym utworów fantastycznonaukowych, można podzielić na dwa wielkie zbiory: personel ziemski i personel kosmiczny. W zbiorze pierwszym można z kolei wyodrębnić grupę postaci ludzkich i grupę postaci nieludzkich (androidalnych). Do grupy pierwszej należą ludzie i cyborgi, do drugiej zaś - wyposażone w ludzką psychikę (do pewnego stopnia „uczłowieczone") - roboty oraz produkty różnorodnych niebezpiecznych eksperymentów, a więc wytwory, które uzyskały odpowiedni poziom inteligencji oraz pewien stopień świadomości, pozwalający im wyzwolić się spod ludzkiej kontroli, np. fungoidy doktora Diagorasa ("Doktor Diagoras" S. Lema), supermózg zbudowany przez Ammona Lymphatera ("Formuła Lymphatera" S. Lema), uinteligentnione szczury - wynik eksperymentów profesora Borela ("Raport z piwnicy" J. A. Zajdla), wspomnienie już invity z opowiadania A. Hollanka i inne.

Z kolei do personelu kosmicznego należą przedstawiciele innych, pozaziemskich cywilizacji (kosmici), np. w utworach takich jak Kosmiczni bracia K. Borunia i A. Trepki, Eden S. Lema, Zielona planeta A. Ostoi lub "Metoda doktora Quina" J. A. Zajdla. Postacie te z reguły kreowane są według szablonu utwierdzonego w tradycji science fiction, co czyni je figurami raczej konwencjonalnymi, wyposażonymi przede wszystkim w takie cechy, które umożliwiają im działanie w ramach roli wyznaczonej przez charakter i porządek zdarzeń fabularnych.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)