Motywacja

LEKSYKON FANTASTYKI

pojęcie

MOTYWACJA - system uzasadnień i uwarunkowań zastosowany w utworze literackim, zwłaszcza w utworze fabularnym.

Dzięki motywacji świat przedstawiony utworu jest układem wytłumaczalnym w kategoriach przyjętych prawidłowości. Tak więc motywacja to - według słów Jana Trzynadlowskiego: logika utworu literackiego, to zespół założeń i następstw, przesłanek i wniosków, zapowiedzi i realizacji. Naruszenie konsekwencji w łańcuchu tych przebiegów powoduje, że utwór nie przekonywa, że jest zestawiony sztucznie i nie wytrzymuje krytyki.

Na ogół w jednym utworze stosowany jest jednolity system motywacyjny, choć zdarza się zwłaszcza w obrębie literatury fantastycznej, że przyjęty pierwotnie porządek wyjaśniający bywa zakłócany przez inny. Rozpoznanie systemu uzasadnień, podobnie jak uchwycenie konwencji, jest niezbędne dla właściwego zrozumienia utworu. Rodzajów motywacji może być wiele. Do najważniejszych należy motywacja realistyczna, oparta na zdroworozsądkowej wizji świata i występująca najczęściej jako motywacja społeczna, tj. wyjaśniająca postępowanie bohaterów i ich życie prawami rządzącymi społeczeństwem, lub jako motywacja psychologiczna, tj. wyjaśniająca postępowanie postaci cechami charakteru.

Ponadto ważną rolę odgrywa również motywacja metafizyczna, wyjaśniająca zarówno losy postaci, jak i zdarzenia w kategoriach przeznaczenia, losu, na który człowiek nie ma wpływu, a także niepojętych prawideł egzystencji. Ten rodzaj motywacji nigdy nie występuje samodzielnie. Z reguły wiąże się z elementami motywacji realistycznej, jak np. w twórczości Franza Kafki. Na szczególną uwagę zasługuje H motywacja fantastycznonaukowa. Ponadto obok wymienionych rodzajów występuje także, jako niezbędny współczynnik, motywacja konstrukcyjna, nazywana też motywacją kompozycyjną. Polega ona na tym, że zarówno losy bohaterów, jak i szczególnie ważne dla rozwoju akcji zdarzenia, niezależnie od wszystkich innych uwarunkowań, podporządkowane są prawidłowościom wynikającym z zastosowanych w utworze schematów fabularnych i innych wymogów strukturalnych, właściwych dla danego gatunku, np. wydarzenia w baśni muszą mieć taki przebieg, aby dobro zatryumfowało nad złem, a w noweli główny konflikt mógł być rozwiązany dopiero pod koniec utworu.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)