Fantastyka naukowa

Z encyklopediafantastyki.pl
Wersja W.sedenko (dyskusja | edycje) z dnia 13:12, 16 kwi 2012
(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
LEKSYKON FANTASTYKI
pojęcie


FANTASTYKA NAUKOWA (inna nazwa: science fiction) - odmiana fantastyki, wyróżniająca się sposobami motywowania zjawisk fantastycznych, pojawiających się w świecie przedstawionym utworu, który to sposób polega na zachowaniu pozorów naukowego myślenia. Znaczy to, że każdy fenomen fantastyczny otrzymuje jakieś racjonalne, niby-naukowe uzasadnienie. A zatem fantastyka naukowa "zachowuje tożsamość tylko pod warunkiem nadawania swym zmyśleniom najsłabszych choćby pozorów naukowości i zaopatrywania wszystkich prezentowanych cudowności w naukowe i technologiczne pseudomotywacje. Rys ten chyba najostrzej odróżnia ją od baśni" (R. Handke).

Brak bowiem takiej motywacji zjawisk niezależnie od ich charakteru jest cechą fantastyki baśniowej. I odwrotnie - każda próba racjonalnego wyjaśnienia baśniowej cudowności powoduje zniszczenie tejże cudowności i natychmiastową przemianę fantastyki baśniowej w fantastykę naukową. W związku z tym narracja w utworze fantastycznonaukowym jest tak prowadzona, aby czytelnik odniósł wrażenie, iż wszystkie fantastyczne zjawiska zostały w sposób racjonalny wytłumaczone. W istocie bowiem - co jest oczywiste - fenomeny fantastyczne nie mogą być wyjaśnione w takim sensie, w jakim nauka wyjaśnia zjawiska świata empirycznego. Stąd w tym typie fantastyki istnieje jedynie dbałość o pozory prawdopodobieństwa, o logikę pseudomotywacji i nauko-podobny sposób interpretacji fenomenów fantastycznych. Tak rozumiana fantastyka naukowa wyrosła z fascynacji możliwościami, jakie oferuje człowiekowi nauka i technika. W swym zasadniczym kształcie narodziła się w drugiej połowie XIX wieku, choć jej antenatów można doszukać się o wiele wcześniej w utworach o charakterze utopijnym (utopia).

Początkowo jej znamiennym wyróżnikiem (obok oczywiście specyficznej motywacji) był fantastyczny środek techniczny, który najpełniejszą konkretyzację otrzymał w tzw. opowieści o wynalazku. Odkrycia i wynalazki zarówno te całkowicie zmyślone, fantastyczne, jak i te, które już istniały, ale nie wyszły jeszcze ze studium laboratoryjnego eksperymentu w świecie przedstawionym utworów fantastycznonaukowych znajdowały już pełne zastosowanie i ukazywały ogrom swoich możliwości w służbie człowieka, podporządkowującego sobie cały otaczający świat i wykorzystującego odkryte prawa przyrody do swoich celów cywilizacyjnych.

Wkrótce jednak fantastyka naukowa odchodzi od zachwytu nad rozwojem nauki i techniki oraz optymistycznych wizji przyszłości, budowanych na naukowych przesłankach. Zaczyna wyrażać niepokoje współczesnego człowieka, przerażonego szybkim tempem rozwoju cywilizacji naukowo-technicznej. Zaczyna stawiać pytania o dalszy rozwój, o perspektywy i - co ważniejsze - o konsekwencje tego rozwoju dla człowieka, jego natury i dla jego środowiska. Zaczyna badać, jak w m eksperymencie myślowym, reakcje człowieka w zetknięciu z nieznanym, zaczyna badać wpływ przemian cywilizacyjnych na postawy etyczne. Dość szybko więc w obrębie fantastyki naukowej wykształciły się dwa sposoby wykorzystywania fantastycznej nauki i techniki. Jeden wywodzący się z tradycji literatury utopijnej (utopia literacka), chwalący geniusz odkrywczy człowieka i pokazujący optymistyczne perspektywy rozwoju cywilizacji technicznej dla dobra ludzkości; drugi zaś - nawiązujący do antyutopii, budzący większe emocje i zarazem skłaniający do refleksji nad kierunkami współczesnej cywilizacji, stawiający pytania o sens postępu i ukazujący wszystkie możliwe ciemne strony wszechwładnej ingerencji nauki i techniki w prywatne i społeczne życie człowieka.

Zarówno w jednym, jak i w drugim nurcie technika odgrywała rolę najważniejszą jako centralny motyw literacki i zarazem nieodłączny element konstrukcyjny utworów fantastycznonaukowych. Sytuacja ta doprowadziła do wykształcenia różnych I odmian tematycznych fantastyki naukowej, np. bunt robotów, podróż kosmiczna, podróż w czasie, kontakt z cywilizacją pozaziemską i inne. Później zakres tematycznych zainteresowań poszerzył się znacznie i technika przestała być jedynym źródłem fantastycznych pomysłów. Pseudowynalazki techniczne zostały sprowadzone jedynie do rzędu marginalnych W rekwizytów, wypełniających przestrzeń świata przedstawionego. Współczesna fantastyka naukowa w zasadzie nie odchodzi od nauki, ale porzuciwszy dyscypliny przyrodnicze i techniczne coraz śmielej wkracza na tereny nauk humanistycznych i społecznych. Burzliwy rozwój tej odmiany w XX wieku oraz jej popularność sprawiają, że staje się ona zjawiskiem barwnym, wielokształtnym i nie poddającym się próbom jednoznacznej klasyfikacji. Obok odmian tematycznych wyróżnia się też niekiedy na wzór anglo-amerykański na odmiany problemowe, określane angielskimi terminami (np. political fiction, social science fiction) i niesłusznie traktowane jako odrębne gatunki literackie. Podejmowane przez fantastykę naukową problemy, będące do tej pory domeną literatury realistycznej (niefantastycznej), świadczą o jej ambitnych usiłowaniach wyjścia z tzw. getta literatury czysto rozrywkowej.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)

Osobiste
Przestrzenie nazw
Warianty
Działania
Nawigacja
Narzędzia
Pomoc
Szablony