Fantastyka grozy

Z encyklopediafantastyki.pl
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
LEKSYKON FANTASTYKI
pojęcie


FANTASTYKA GROZY (inna nazwa: fantastyka demonologiczna) - odmiana m fantastyki, polegająca na budowaniu świata przedstawionego utworu na wzór rzeczywistości empirycznej i według praw, jakie tą rzeczywistością rządzą po to, aby w odpowiednim momencie wprowadzić w jego obręb zjawiska, które prawa te kwestionują i nie dają się wytłumaczyć w sposób naturalny - tzn. bez odwołania do czynników irracjonalnych, nadprzyrodzonych. W ten sposób wprowadzony element fantastyczny o nadprzyrodzonym charakterze rozbija spójny obraz świata przedstawionego, powoduje jego rozdarcie i staje się ostentacyjną agresją w uporządkowaną i znaną - zdawałoby się - rzeczywistość. O ile fantastyka baśniowa - ignorowała prawa natury, prawa rządzące światem obiektywnym i ustanawiała w ich miejsce własne cudowne zasady ontyczne, to fantastyka grozy nie przechodzi obok nich obojętnie, ale zdecydowanie i manifestacyjnie się im przeciwstawia. Zjawiska fantastyczne wymykające się racjonalnej interpretacji z chwilą pojawienia się w świecie utworu podważają ustalone na początku i akceptowane przez bohaterów prawa owego świata i równocześnie podają w wątpliwość powszechnie znane czytelnikom prawa świata empirycznego. Przełamywanie ustalonych wcześniej w tekście praw rzeczywistości, wtargnięcie w jej obręb czegoś niezrozumiałego, niezwykłego wywołuje przerażenie postaci, które to przerażenie udziela się także czytelnikom, nagle wątpiącym w swojską, stabilną i w pełni poznawalną rzeczywistość empiryczną. Stąd właśnie groza niewiadomego. Dlatego element fantastyczny jest tu straszny, przerażający, niszczący.

O ile w baśni wszystko kończy się dobrze, szczęśliwie, świat początkowo wytrącony z równowagi wraca pod koniec utworu do normy, to tu w opowieści grozy zdarzenia zmierzają nieuchronnie do katastrofy, która wieńczy akcję utworu. Odkształcenie świata spowodowane fantastycznym zjawiskiem ma tu charakter trwały. Raz złamanej normy już żadna cudowna siła nie naprawi, nie przywróci początkowego ładu zagrożonemu światu.

Fantastyka grozy, która pojawiła się w literaturze europejskiej wraz z gotycyzmem w drugiej połowie XVIII wieku, wyrażała w ten sposób wątpliwości i obawy wobec upowszechniających się poglądów materialistycznych, jak i wszechogarniającego naukę i ludzkie życie zimnego, wyrachowanego racjonalizmu oraz podważała zaufanie do empirycznych metod opisywania rzeczywistości. Wprowadzała niepokój do przeświadczeń o stabilności i poznawalności otaczającego świata, a także osłabiała bezkrytyczną wiarę w moc rozumu i przez to uczyła pokory wobec zjawisk, których rozum, przynajmniej na razie, pojąć nie jest w stanie. Podobne cele przyświecają również późniejszej, dwudziestowiecznej fantastyce grozy, oczywiście tej ambitniejszej, która nie ogranicza się tylko do wywoływania dreszczyku emocji w czasie lektury. Sięga ona często po motywy z pogranicza współczesnej nauki i w ten sposób zbliża się do fantastyki naukowej. Nagminnie jednak wykorzystuje fenomeny z zakresu spirytyzmu, okultyzmu, parapsychologii i innych dziedzin z pogranicza rzeczywistości empirycznej, poddając je irracjonalnej interpretacji. Taki sposób motywowania fantastycznych zjawisk w utworze odróżnia fantastykę grozy od innych odmian literatury fantastycznej. Charakter zjawiska odgrywa tu rolę drugorzędną. Te same bowiem fenomeny wyjaśniane w sposób racjonalny, naukopodobny mogą znaleźć się również w utworach fantastycznonaukowych.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)

Osobiste
Przestrzenie nazw
Warianty
Działania
Nawigacja
Narzędzia
Pomoc
Szablony