Eksperyment myślowy

Z encyklopediafantastyki.pl
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
LEKSYKON FANTASTYKI
pojęcie


EKSPERYMENT MYŚLOWY - zasada konstruowania fantasty¬cznych zdarzeń i rozwijania wątków fabularnych w utworach należących do klasycznej odmiany fantastyki naukowej, polegająca na udzielaniu hipotetycznej odpowiedzi na pytanie: co by było, gdyby..., np. przybysze z kosmosu dokonali inwazji na Ziemię, jak zachowaliby się ludzie w obliczu niespodziewanego niebezpieczeństwa (Wojna światów H. G. Wellsa), lub gdyby nagle zniknęły całe zasoby złota pożarte przez jakiegoś aurosaurusa ("Bakcyl" Karczewskiego). W ten sposób fantastyka naukowa, przedstawiając skutki fikcyjnych zajść, "sprawdza" niekiedy ryzykowne teorie i hipotezy, które na gruncie czystej nauki nie mają racji bytu. Tak rozumiany eksperyment myślowy stanowi podstawę rozwoju wydarzeń i ich logicznych konsekwencji w płaszczyźnie ideowej utworu w powieści hipotezy oraz w powieści historyczno-fantastycznej, gdzie (jak np. w twórczości Teodora Parnickiego) rozwijana jest hipotetyczna odpowiedź na pytanie, co by było, gdyby pewne wydarzenia historyczne zakończyły się inaczej, niż to miało miejsce w rzeczywistości.

Samo pojęcie "eksperymentu myślowego" (lub „eksperymentu intelektualnego") ma rodowód poza literacki. Wywodzi się mianowicie z fizyki, która na etapie wychodzenia z okresu klasycznego, kiedy w badaniach dominowała metoda eksperymentu laboratoryjnego, musiała sięgnąć po nieempiryczne, czysto intelektualne, matematyczne metody stawiania i weryfikowania hipotez. Takimi metodami posługiwał się m. in. współtwórca mechaniki kwantowej i twórca zasady nieoznaczoności Heisenberg. Wprawdzie w naukach przyrodniczych najlepiej daną hipotezę weryfikuje eksperyment laboratoryjny lub naturalny, ale jeśli te odmiany badawcze są zbyt kosztowne, długotrwałe lub z innych powodów niemożliwe do zastosowania, wówczas można posłużyć się eksperymentem intelektualnym, przynajmniej na wstępnym etapie sprawdzania nowego pomysłu.

Jego podstawowe założenia sprowadza się wówczas do logicznego stwierdzenia, czy w świetle dotychczasowej wiedzy o faktach i znanych praw naukowych nowy pomysł (hipoteza) znajduje swoje uzasadnienie. Podobnie rzecz się przedstawia w literaturze fantastycznonaukowej, gdzie pewne hipotezy na temat człowieka i świata sprawdzone są jako logiczna konsekwencja przyjętych na wstępie założeń. W tym sensie powieści Lema Śledztwo, Katar i Pamiętnik znaleziony w wannie są - zdaniem Stoffa - "swego rodzaju eksperymentami na świecie, zmierzają do ustalenia i zweryfikowania prawd tak ogólnych, że literatura realistyczna pozostaje wobec nich bezradna". I tak np. eksperyment myślowy w Śledztwie polega na stworzeniu i analizie sytuacji, wobec której jednakowo bezradni są bohaterowie reprezentujący dwa odmienne stanowiska metodologiczne. Zawodzi zarówno metoda ścisłej dedukcji porucznika Gregory'ego, jak i metoda statystyczna naukowca Scissa. Zyskiem myślowym tak zarysowanego eksperymentu jest pytanie o granice poznawalności świata, jaką wartość mają stworzone koncepcje rzeczywistości w sytuacji odmiennej od dotychczasowych przedmiotów poznania.

Z kolei Katar stanowi próbę stworzenia takiego świata, w którym nie obowiązuje już klasyczna zasada przyczynowości, lecz prawa statystyki i mechanizm losowy. Co by było, gdyby taki świat zaistniał, jaki byłby wówczas los człowieka? Jest to pytanie w tym wypadku kluczowe i zarazem niepokojące, ponieważ w rzeczywistym świecie również zaczyna oddziaływać na siebie coraz więcej zjawisk, nad którymi człowiek przestaje panować, "wskutek czego stają się one czysto losowe - konkretnie nieprzewidywalne, choć teoretycznie możliwe" (A. Stoff). W tym sensie Katar jest przestrogą przed cywilizacją tak komplikującą życie człowieka, że niebawem "nowy wspaniały świat" przestanie być opisywalny w języku przyczynowości, a zacznie podlegać prawom fizyki kwantowej. Zasada nieoznaczoności znajdzie zastosowanie również w skali makroskopowej.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)

Osobiste
Przestrzenie nazw
Warianty
Działania
Nawigacja
Narzędzia
Pomoc
Szablony