Dystopia

LEKSYKON FANTASTYKI

pojęcie

DYSTOPIA (łac. dis - przedrostek nadający wyrazowi znaczenie odwrotne, negatywne, i grec. topos - miejsce; w sumie - złe miejsce. Inna nazwa: utopia negatywna) - utwór fabularny przedstawiający koszmarną, choć logicznie uzasadnioną, wewnętrznie spójną i niekiedy dość prawdopodobną wizję przyszłej egzystencji człowieka. Terminem tym określa się też często odmianę utworów fantastycznonaukowych, w których takie pesymistyczne wizje są prezentowane. Tak rozumiana dystopia jest przeciwieństwem m utopii literackiej, pokazującej w świecie przedstawionym pozytywne warianty możliwych losów ludzkości.

Wprawdzie podobnie jak utopia wyrasta z krytycznej postawy wobec aktualnej w danym czasie rzeczywistości, ale różni się od niej brakiem wiary w możliwość jakiejkolwiek zmiany na lepsze. Autorów dystopii nie interesują modele rozwiązań pozytywnych, lecz negatywne konsekwencje rozwoju różnych systemów polityczno-społecznych, a także N innych zjawisk przejawiających w czasach współczesnych niebezpieczne dla człowieka i dla całej społeczności tendencje rozwojowe. Literatura najczęściej stara się ukazywać skutki tych tendencji, których symptomy zazwyczaj nie są jeszcze nawet w formie zalążkowej dostrzegane ani nie uświadamiane przez ogół społeczeństwa. W tym sensie dystopia jest ostrzeżeniem przed bezkrytycznym akceptowaniem wszelkich nowości i szkołą sceptycyzmu. Jej koszmarne światy, z reguły celowo przerysowane, mają na celu zwrócenie uwagi na niebezpieczeństwa i pobudzenie do refleksji nad osiągnięciami współczesnej cywilizacji i mechanizmami organizującymi życie społeczeństwa.

Dystopia różni się też od antyutopii, z którą bywa często mylona (a oba terminy stosowane zamiennie) ze względu na podobieństwa w kreowaniu odstręczających obrazów ludzkiej egzystencji. Istotna różnica między tymi zjawiskami literackimi polega na tym, że dystopia swoje czarne wizje przyszłości wywodzi bezpośrednio z rzeczywistości, a nie z utopijnych programów jej naprawy. Nie nawiązuje do utopii, nie przeciwstawia swoich wizji jej obrazom, ale sytuuje się obok niej, jako negatywna wersja rozwoju społecznego oraz tendencji, które »mogą w przyszłości odwrócić się przeciw człowiekowi. Inna sprawa, że dystopia, ukazując w świecie przedstawionym swoich utworów dalekie perspektywy współczesnych zagrożeń, bardzo często traci związek przyczynowy z aktualną rzeczywistością. Buduje swe udziwnione i makabryczne światy na nieznanych przesłankach, na zmyślonych podstawach, niekiedy bez śladu troski o powiadomienie, jak do takiego stanu doszło.

Jaką drogę ludzkość przebyła, zanim została uwikłana w koszmarny system egzystencji, a także co sprawia, że system taki w ogóle może istnieć. Nie to wszakże jest najważniejsze. Wobec wielu utworów takie pytania są bezzasadne, ponieważ nie każda wizja przyszłości przedstawiona w utworze jest dystopia w pełnym tego słowa znaczeniu. Ta odmiana stanowi bowiem teren pograniczny pomiędzy utworami o przyszłości, a więc prezentującymi serio jakąś wizję ustroju społeczno-politycznego i modelu życia przyszłościowego człowieka, a utworami o współczesności, w których przyszłość stanowi tylko wygodny kostium literacki. Aby można było dany utwór zaliczyć do dystopii, powinien on prezentować szerszą panoramę życia w przyszłości, perspektywy ludzkiej egzystencji oraz ukazywać przynajmniej w ogólnych zarysach system społecznej organizacji. Jako przykłady dystopii w obrębie współczesnej polskiej fantastyki naukowej wskazać można m.in. powieści Wir pamięci Wnuka-Lipińskiego i Twarzą ku ziemi Parowskiego.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)