Cudowność

LEKSYKON FANTASTYKI

pojęcie

CUDOWNOŚĆ - kategoria obejmująca wszystko to, co według aktualnego stanu wiedzy o świecie uchodzi za nieprawdopodobne, a w związku z tym stoi w sprzeczności z wszelkim naśladownictwem rzeczywistości empirycznej (mimesis). W szerszym znaczeniu cudowność jest cecha wszystkich utworów operujących fantastyką, niezależnie od tego, w jaki sposób jest ona w tekście motywowana. Tak np. rozumie tę kategorię Roger Caillois, który wiąże ją z pojęciem prozy imaginacyjnej.

W baśni - według niego - cudowność łączy się ze światem rzeczywistym, nie naruszając jego wewnętrznego ładu; w fantastyce grozy staje się groźną, niebezpieczną agresją, podważającą stabilność świata; w science fiction z kolei jej źródłem jest refleksja nad zasięgiem praw nauki, nad zuchwałymi hipotezami, które obrażają zdrowy rozsądek, prawdopodobieństwo czy przyzwyczajenia, a nawet wyobraźnię i to nie za sprawą nieokiełznanej fantazji, lecz najściślejszej analizy i najbardziej bezbłędnej logiki.

Inaczej kategoria cudowności funkcjonuje w teorii literatury fantastycznej Tzvetana Todorova. Tu jest ona tylko cechą baśni i science fiction. Jej istota polega na tym, że przedstawiane w utworze zjawiska nie wzbudzają żadnych wątpliwości co do swego nadnaturalnego charakteru, w przeciwieństwie do fantastyki, która - według Todorova - jest stanem przejściowym między cudownością a niesamowitością. Todorov wyróżnia cztery rodzaje cudowności:

1. cudowność hiperboliczną polegającą na wyolbrzymianiu niektórych elementów świata przedstawionego, np. wąż połykający słonia;
2. cudowność egzotyczną, która wyraża się usytuowaniem zdarzeń w rejonach niedostępnych autopsji czytelnika, np. opowieść Sindbada o ptaku, co ma nogi jak dęby;
3. cudowność instrumentalną, obejmującą przedmioty o właściwościach pozwalających przekraczać prawa natury, np. latający dywan;
4. cudowność naukową, której istota polega na tłumaczeniu w sposób racjonalny zjawisk nadnaturalnych, np. wyjaśnienie prędkości nadświetlnych statków kosmicznych prawami, jakich nie zna współczesna nauka.

W węższym natomiast znaczeniu cudowność identyfikuje się z fantastyką baśniową, w której zjawiska fantastyczne współistnieją w jednym świecie przedstawionym na równych prawach ze zjawiskami, będącymi rezultatem kreacji mimetycznej, tzn. istnieją w nim bez żadnych uzasadnień jako coś oczywistego, np. mówiący kot w butach funkcjonuje w baśniowym świecie na takich samych prawach, jak młyn czy osioł.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)